Van wie zijn de joodse archieven uit Irak?

Van wie zijn archieven eigenlijk? Van organisaties, gemeenschappen, landen of mensen? Die vraag valt niet altijd eenduidig te beantwoorden.

Summary
There is an increasing demand from the Jewish community not to return the  so-called 'Iraqi Jewish Archive', which is scheduled for summer 2014, to the country of Iraq itself.

Invasie Irak

Op 6 mei 2003 vonden Amerikaanse troepen tijdens de tweede invasie van Irak op zoek naar massavernietingswapens in een kelder van een gebouw in Bagdad een grote hoeveelheid voorwerpen en documenten m.b.t. de joodse gemeenschap van dat land. Het gebouw bleek van de inlichtingendienst of geheime politie Mukhabarat te zijn; de kelder stond ruim een meter onder water.

Iraqi Jewish Archive

Het archief, dat inmiddels beter bekend staat als de 'Iraqi Jewish Archive' (maar dat niet is), werd voor conservatie teruggebracht naar de Verenigde Staten. Het duurde twee weken om de ruim 2.700 boeken en tienduizenden documenten voor transport gereed te maken.
Van Amerikaans belastinggeld werd vervolgens in een hulpdepot in Texas voor 3 miljoen dollar aan selecte documenten gerestaureerd plus tevens gecatalogiseerd, gefotografeerd en gedigitaliseerd. In het najaar van  2013 (tot begin 2014) werd een aantal belangrijke stukken tentoon gesteld in de National Archives te Washington onder de titel 'Discovery and Recovery'.

Voor het NARA was de tentoonstelling vooral een gelegenheid om de eigen expertise in conservatie eens te benadrukken. De tijdelijke tentoonstelling trok 16.000 bezoekers: een record. Vanaf 5 februari is zij ook te zien in New York in het Museum of Jewish Heritage.

Levend archief

Een deel van het archief dat niet kon worden gerestaureerd is tussentijds in een aparte ceremonie begraven. Volgens joodse wetten dienen heilige objecten, zoals een thora (of tora(h)), die niet meer gebruikt kunnen worden wegens schade te worden begraven.

De beschadigde thorarollen alvorens de begraving. Foto: AP

De begrafenisceremonie te New York. Foto: AP.

Teruggave

Volgens afspraak op regeringsniveau zullen de archieven in de loop van 2014 worden teruggegeven aan Irak (de Nationale Bibliotheek en Archief) als de digitalisering te College Park, Maryland voltooid is. Maar daar begint nu steeds breder verzet tegen te ontstaan. Inmiddels kan men ook een online petitie tekenen om dit te stoppen.
Hoewel er meerdere archieven uit Irak zijn meegenomen, is dit het enige archief dat de regering voorlopig echt terug wil. De Huffington Post spreekt daarom van 'a test case':

To return the archive to Iraq would be like 'returning stolen property to the Nazis'.

Iraqi Jewish Archive

De in 2003 aangetroffen collectie was bij elkaar geplunderd van joodse organisaties en synagogen te Bagdad. De joodse gemeenschap werd onder het bewind van dictator Saddam Hussein actief vervolgd.

Irak had de oudste joodse diaspora ter wereld, een overblijfsel van het Babylonische rijk, en telde kort na de Tweede Wereldoorlog in Bagdad nog 150.000 mensen (dat was ongeveer 40 procent van de bevolking).
In de nadagen van Saddam's bewind waren dat er nog minder dan honderd; nu zijn ze op de vingers van één hand te tellen.

Moraal

Uit overwegend morele overwegingen ('Irak verdient dit archief niet terug') wordt er inmiddels bezwaar gemaakt tegen deze teruggave. Dit gebeurt met name vanuit joodse organisaties die, i.s.m. congresleden, al een resolutie hebben ingebracht in de senaat om opnieuw over de kwestie te onderhandelen. Teruggave aan 'a Jewish-free Iraq' zien zij als anathema.
Onder meer wordt gesteld dat er in Irak bijna niemand meer is die de documenten op hun waarde kan schatten. Intussen is buiten Irak, in Israel, een bloeiende Iraaks-joodse gemeenschap ontstaan die dat beter zou kunnen en ook meer affiniteit heeft met de archieven van hun voorouders. En geen Israeliër zou Bagdad veilig kunnen bezoeken (dit geldt overigens voor nog wel meer mensen): de situatie is er nog altijd erg instabiel.
Kort samengevat: er zijn (vrijwel) geen joden meer in Irak; er is geen brede interesse in erfgoed; en het land is ontoegankelijk en onveilig. Dat de collectie uit oogpunt van zowel preservatie als toegankelijkheid elders beter gehuisvest kan worden staat buiten kijf, maar is dit als argument toereikend om de afgesproken teruggave alsnog te blokkeren?

Eigenaar?

Er is in feite niemand in het land zelf om de collectie aan terug te geven, behalve een regering die de joodse gemeenschap heeft uitgemoord. Op haar beurt heeft de overheid de stukken gestolen van derden en is dus onrechtmatig in het bezit ervan gekomen. Het feit dat dit waarschijnlijk niet bekend was ten tijde van de overeenkomst uit 2003 biedt alsnog een mogelijke juridische uitweg.
Teruggave aan de rechtmatige eigenaars (of archiefvormers) is ten dele mogelijk, ook al gaat de collectie terug tot de 16e eeuw. Edwin Shuker (58), die in 1971 naar Groot-Brittannië vluchtte, herkende op de tentoonstelling zijn eigen schooldiploma.

Het schooldiploma van Edwin Shuker.

Het merendeel van de stukken is niet uitzonderlijk van aard: het gaat meest om 'communal documents' als diploma's, foto's, kalenders etc. Veel stukken zijn in die zin - los van de context - het bewaren niet eens waard. Er zijn ook weinig religieuze stukken.
Hoewel Irak in de huidige situatie waarschijnlijk niet goed voor de archieven kan zorgen, is de suggestie als zouden ze delen kunnen gaan verkopen dan ook strijdig met de opvatting dat het archief in cultureel opzicht weinig bijzonder waardevolle objecten bevat.

Digitalisering

Opvallend is tevens wat de pers in dat opzicht vindt van wereldwijde toegankelijkheid als gevolg van digitalisering van archiefmateriaal:

Even if the archive is digitized and accessible online, Iraq's Jews and their descendants, 90 percent of whom are in Israel, will be debarred from access to the original documents.

Digitalisering mag dus niet ten koste gaan van toegang tot originele stukken, iets dat bijvoorbeeld in Nederland wel steeds vaker het geval is en waarmee (archief)wetenschappelijk onderzoek wordt bemoeilijkt.

Slot

Als 'Iraqi Jewish Archive' heeft deze collectie van joodse documenten, kortom, een nieuwe identiteit gekregen met als gevolg een extra toegevoegde betekenislaag. De betreffende archiefstukken zijn nu ongewild 'historical witness' van een voorbije periode en representeren inmiddels een heel ander verhaal.
Deze willekeurig ontstane collectie is daarmee nu zelf het archief geworden over de gestolen joodse identiteit van een land (Irak). En de Amerikaanse overheid zit, zo lijkt het, onderhand opgescheept met het zoveelste hoofdpijndossier als gevolg van de bezetting van Irak.


Bronnen:
http://www.tabletmag.com/scroll/161233/dont-return-the-iraqi-jewish-archive
http://iraqijewisharchives.org/
http://www.ija.archives.gov/exhibit/exhibit
http://www.nytimes.com/2013/11/11/arts/design/iraqi-jewish-documents-at-the-national-archives.html?_r=0
http://articles.latimes.com/2013/dec/02/world/la-fg-iraq-artifacts-20131202
http://www.reuters.com/article/2013/11/26/us-iraq-jews-idUSBRE9AP0VR20131126
http://www.huffingtonpost.com/lyn-julius/post_6656_b_4602861.html
http://www.archives.gov/press/press-releases/2014/nr14-07.html
http://www.timesofisrael.com/damaged-iraqi-torah-scrolls-buried-in-long-island/
http://www.bbc.co.uk/news/magazine-24830078
http://www.washingtonpost.com/local/archives-readies-a-schoolgirls-records-and-a-trove-of-jewish-treasures-for-return-to-iraq/2013/08/13/8b23c7a0-f9ec-11e2-8752-b41d7ed1f685_story.html
http://www.shadowinbaghdad.com/trailer.html


Inzet: de archieven liggen in de zon te drogen.