In de brief werd o.a. het bericht verwelkomd dat president Karzai van Afghanistan in 2014 geen derde termijn zou zoeken, iets dat overigens ook onconstitutioneel zou zijn. Later werd door het ministerie bericht dat het document niet 'top secret' was; de gelekte informatie viel dus alleszins mee. Het document was vertrouwelijk, maar niet topgeheim.
Volgens de minister van Buitenlandse Zaken William Hague ging het zelfs om een memo van 'pretty low level', in een duidelijke poging de diplomatieke schade te minimaliseren - met als verdere vergoelijking 'dat dit soort dingen nu eenmaal gebeuren.'
Reeks blunders
In dat laatste had ie alvast gelijk. Mitchell was namelijk niet de eerste Engelse hoge ambtsdrager die zich op een dergelijke, compromitterende wijze liet fotograferen. In 2009 werd bijvoorbeeld een belangrijke functionaris van de Metropolitan Police, Bob Quick (hoofd contraterrorisme), gesnapt met een document over terrorisme.
Dit document was wel degelijk geheim (het was ook zo aangemerkt). Door het uitlekken ervan moest een operatie of inval tegen al-Qaeda daarom naar voren worden gebracht. Dit incident kostte Quick tevens zijn baan; hij nam ontslag.
Ook Danny Alexander, staatssecretaris van financiën, werd in oktober 2010 gesnapt met een document op zijn schoot over de aanstaande bezuinigingen bij de overheid die een half miljoen ambtenaren (een op de tien) hun baan zou kunnen kostten. Hij was het concept van het betreffende rapport in zijn dienstauto aan het lezen aan de vooravond van de bekendmaking over een grote bezuinigingsronde. Iets soortgelijks was premier Cameron ook al eens overkomen.
In mei 2008 werd staatssecretaris van woningbouw Caroline Flint gefotografeerd op weg naar Downing Street. In haar hand hield zij duidelijk leesbaar een document dat sprak over een op handen zijnde crisis op de huizenmarkt, met een verwachte daling van de huizenprijzen met 5 à 10 procent. Het document was door ambtenaren gemaakt ten behoeve van een presentatie voor het kabinet.
Hazel Blears
De vrijwel niet aflatende reeks incidenten begon in mei 2008 met Hazel Blears, de ietwat zelfgenoegzame staatssecretaris voor de gemeenschappen. Per ongeluk toonde ze een email met daarin een vrij bizar voorstel: een uitnodiging aan de premier, Gordon Brown, voor een rol als panellid in een realityshow getiteld Junior PM.
Dit zou, althans volgens de producer namens de staatsomroep BBC, Brown populairder kunnen maken dan Sir Alan Sugar, hoofdrolspeler van het soortgelijke (en erg populaire) The Apprentice. Brown werd gedurende zijn ambtstermijn continue achtervolgd door verhalen over zijn eigen impopulariteit. Nog dezelfde dag werd overigens mevrouw Flint eveneens op de gevoelige plaat vastgelegd.
Bijna een jaar later overkwam Blears iets soortgelijks. Ditmaal hield ze een voorstel in haar hand omklemd met daarin de aankondiging over het schrappen van de toelage aan parlementariërs voor tweede huizen. Dit was ten tijde van het zogenaamde 'expenses' schandaal van Britse parlementariërs. Zelf zou zij notabene enkele weken later vanwege het profiteren van die regeling worden gekapitteld. De blunder volgde bovendien enkele dagen na het incident rondom Bob Quick. Binnen twee weken viel alsnog het doek voor mevrouw Blears, in toenemende mate ook gezien als een criticus van Gordon Brown.
Archivering
Geen van de ministers of staatssecretarissen kostte dit hun baan. Is een en ander desondanks indicatief voor de archiveringspraktijken van Engelse ministers en staatssecretarissen van beide politieke partijen? Het niet goed afschermen van vertrouwelijke documenten kan tenslotte eenvoudig worden voorkomen door het gebruik van een portefeuille of (niet-doorzichtige) omslag.
Ministers krijgen deze ook keurig uitgereikt: een rode, vermoedelijk lederen exemplaar met het logo van de koningin (ER) erop plus de titel van de ambthouder.
Aan officiële voorzorgsmaatregelen dus geen gebrek. Een mogelijke verklaring zou nog kunnen zijn dat bezoekers snel Downing Street moeten verlaten, en daardoor geen tijd hebben om ordentelijk hun paperassen bij elkaar te vergaren. Evenzeer hebben ze de papieren al ter hand bij het betreden van de ambtswoning van de premier.
Aan de overkant in Downing Street liggen echter dag en nacht fotografen op de loer. Zelfs de meest ervaren politicus kan zodoende worden verrast, zoals bleek in het najaar van 2009 met Peter Mandelson.
De wind kreeg vat op zijn dossier (met omslag) waardoor in elk geval de inhoudsopgave ervan werd onthuld. Het dossier leek een strategie te bevatten hoe de Tories aan te vallen. Dit was ietwat merkwaardig aangezien Mandelson op dat moment minister voor handelszaken was, maar in feite bekend staat als de grote partijstrateeg van Labour (lees meer over de Prince of Darkness in een eerder blog).
Andere incidenten
Desondanks zijn er ook andere incidenten rond Engelse ministers gebeurd. Andy Burnham bestond het in 2009 vertrouwelijke stukken in een koffer te laten liggen in de trein.
En zeer recent raakte staatssecretaris Oliver Letwin in opspraak omdat hij documenten maar gewoon bij het vuilnis had gegooid. Aangezien hij volgens zijn secretariaat soms in het openbaar werkt in St. James Park, gooit hij daar ook wel eens wat in een prullenbak weg. In geen geval zou het regeringsdocumenten betreffen.
Risicoanalyse
De slordige omgang met archieven is helaas al zo oud als het archiefwezen zelf. Daar helpt ook het nieuwste wapen, de zogeheten risicoanalyse ontwikkeld voor de werkvloer, niet tegen: de mens is en blijft de zwakste schakel binnen elk archiveringssysteem.
De ontwikkeling van deze nieuwe selectiemethodiek kan tevens als een verlaat antwoord worden gezien op een ontwikkeling die in de afgelopen decennia steeds prominenter is geworden: het bewust lekken van vertrouwelijke informatie. Ministers of departementen proberen op die manier de journalistiek voor hun karretje te spannen in de politieke strijd tegen andere ministers of departementen. Timing is daarbij vaak van het grootste belang om bijvoorbeeld lopende onderhandelingen stevig onder druk te zetten.
Schootbriefjes
In de NRC Handelsblad van 8 september 2011 wordt in dit verband ook wel gesproken van 'schootbriefjes'. Schootbriefjes zijn brieven die in de schoot (of hand) van - in dit geval - Belgische politici liggen, waarmee zij zich bewust laten fotograferen opdat de boodschap overkomt zonder dat zij die voor de camera hoeven uit te spreken. Het zijn dan ook vaak harde boodschappen.
Caroline Genneze, voorzitter van de Vlaamse sociaal-democraten SP.A. schreef op 7 september 2011 (451 dagen na de verkiezingen): 'We zijn compleet nutteloze discussies aan het voeren'. Sommigen vonden de 'krabbel' (lees ductus of handschrift) van Gennez overigens niet makkelijk te lezen, en ook niet duidelijk was of Gennez zelf de auteur is. Volgens de SP.A. stelde de nota, tot stand gekomen n.a.v. informeel overleg, hoe dan ook niets voor.
Oud-premier Jean-Luc Dehaene begon deze trend ten tijde van de politieke crisis in het najaar van 2007 door 'Quid N-VA' onderaan een nota te schrijven. Hiermee werd hij in de auto gefotografeerd. Dehaene reageerde aanvankelijk verbolgen; pas achteraf werd de vraag gesteld of het geen bewuste actie was geweest van deze sluwe vos.
Sindsdien valt voor België een reeks van voorbeelden te geven waardoor men in de Belgische pers eigenlijk al van 'obligaat' spreekt inzake deze nota's. Bekijk de voorbeelden.
Schootnota's
In België zelf spreekt men overigens van schootnota's. Een schootnota is volgens één bron 'een nota die men ter lering en informatie op de eigen schoot houdt. Om de aandacht, onverwijld, te fixeren op de hoofdpunten van de boodschap.' De schootnota's zijn in principe particuliere uitingen en horen dus ook thuis in een particulier archief.
Soms worden ze ook wel als spiekbriefjes aangeduid oftewel persoonlijke notities in de vorm van een kort geheugensteuntje. Hoewel inhoudelijk gezien juist, ligt onze (Nederlandse) connotatie met spiekbriefje toch vornamelijk op een ander vlak: de schooltijd.
In een van de schootnota's werd notabene de spot gedreven met het fenomeen zelf: N-VA voorzitter Bart De Wever legde eerder dit jaar op zijn schoot een handgeschreven briefje, met daarop de tekst 'curieuzeneuzemosterdpot' (wat zoveel betekent als nieuwsgierig aagje).
Blootbriefjes?
Als we dit nu vergelijken met de situatie in Groot-Brittannië dan gaat het daar meestal om officiële regeringsdocumenten in de vorm van zogeheten 'briefing notes', al dan niet voorzien van persoonlijke aantekeningen in de marge. En, voor zover bekend, is in alle gevallen bovendien sprake geweest van onbewust handelen door de actor.
Als alternatieve term voor deze, wezenlijk andere categorie van schootbriefjes stel ik dan ook de term 'blootbriefjes' voor omdat zij ongewenst informatie blootleggen. Ik sta desalniettemin open voor andere suggesties! En is in Nederland al eens iemand op soortgelijke wijze betrapt?
Nawoord d.d. 9 november 2011
Heeft minister Bleker wellicht dit blog gelezen? Daags erna in elk geval schoof hij in de uitzending bij Pauw & Witteman van 28 oktober het inmiddels beruchte briefje naar Mauro over de tafel of deze soms zin had mee te gaan naar een voetbalwedstrijd.
Hoewel e.e.a wel erg in de openbaarheid gebeurde, is daarmee allicht toch het eerste voorbeeld van een Nederlands blootbriefje gevonden!
