Kasteel Amerongen en zijn bewoners: dood of springlevend?

Enige tijd geleden bezocht ik met twee kennissen Kasteel Amerongen. Sinds 1 juli 2011 is het kasteel weer open voor bezoekers na enkele jaren van restauratie. Huis, tuin en buitengebouwen zien er in elk geval van de buitenkant prachtig uit.

Presentatie: 'theatrale beleving'

Het bezoek stond vooral in het teken van de nieuwe, multimediale presentatiewijze van de geschiedenis van het kasteel en, vooral, zijn bewoners. Kasteel Amerongen kan bogen op een van de mooiste huisarchieven van Nederland, een collectie met vooral veel briefwisselingen. Deze brieven zijn in de persoon van kasteelvrouwe Margaretha Turnor de focus van de presentatie ('Midzomerdag 1680') geworden. Mede daarom is een bezoek ook voor archivarissen zeer interessant. Diezelfde brieven liggen tevens ten grondslag aan het boek 1672 van Luc Panhuysen over het Rampjaar 1672.
In vrijwel alle vertrekken van het kasteel hangen grote schermen aan de muur waarop zich taferelen uit het leven van de bewoners afspelen in een repeterende cyclus van een complete dag. 'Met 21 videoprojectoren, 30 geluidsboxen en 132 spots wordt u vergezeld op uw theatrale beleving van het kasteel'.
De montage is qua sfeer en belichting bijzonder fraai gedaan. Hierin herkent men duidelijk de handen van professionals: theatermaker Saskia Boddeke en de cineast Peter Greenaway. Het levert telkens prachtige, filmische beelden op.

Interieur

Daar staat tegenover dat het interieur of beter gezegd het meubilair van het kasteel geheel of gedeeltelijk ondergeschikt is gemaakt aan deze presentatie. Dat wil in de eerste plaats zeggen dat het in diverse vertrekken vooral erg donker is. Dit werkt wellicht sfeerverhogend, maar het interieur wordt op deze wijze aan het oog onttrokken.
En dat is met name zo jammer omdat nou juist ook het interieur van dit kasteel goed bewaard is gebleven. Het meubilair staat er dus nog wel, ook al is een vrij groot gedeelte ervan nog in restauratie. Dit is des te jammer, aangezien hierdoor de band met het verleden (tussen object en plaats) deels verloren raakt. De museale presentatie van het gebouw lijdt onder al dit visuele geweld.
Een goed voorbeeld van wat ik bedoel is de prachtige portrettengalerij. Deze centrale ruimte heet - niet voor niets - Galerij, maar dat er portretten hangen ontgaat de bezoeker ten enenmale; ze gaan nu deels schuil achter de beeldschermen. De grote ruimte is daarmee nu eerder een soort bioscoopzaal geworden.

Foto uit het boek Interieurs van toen

Foto en ontwerp Theatermachine

Technologie

Plaats voor enige toelichting bij het interieur is er dan ook niet meer. Veel objecten zijn bijvoorbeeld voorzien van intrigerende oude etiketten (Collectie Zuylesteijn). Wat is hier precies de relatie of connectie met de bewoners van Amerongen?
´In de nieuwe presentatie van het kasteel horen geen tekstbordjes´, staat er pontificaal op de website: hier is men m.a.w. trots op. Maar hoe dan aan je informatie te komen als je graag zelf een mening wilt vormen?
In dat opzicht zet men vooral in op moderne technologie. Zo is er een app (vooralsnog alleen voor de iPhone - zelf gebruik ik android) die dit gebrek aan informatie deels, althans voor wat betreft de portretten, moet ondervangen.
Op de website (toekomstig ook in het kasteel zelf) kan men via een pc wel meer over de collectie te weten komen. Inhoudelijke informatie over de objecten - dus niet louter toegespitst op personen - wordt dus in zekere zin als overbodig ervaren: dat is kennelijk iets voor thuis of later. Maar ook de geboden informatie daar is wel erg summier of ontbreekt zelfs.

De jacht

Op de tussengang van de beletage hangt bijvoorbeeld een fraai symbolisch (jacht)stilleven van Jan Hoet. Wat doet het daar precies? Waar gaat het over? Aan de tegenoverliggende wand hangen ook nog eens allerlei geweien om iets te benadrukken.
Duidelijk is dat de jacht, bij uitverkoring het privilege van de adel, een grote rol speelt in het leven van de heer van Amerongen. Zelfs de specialiteit van de kok is 'het plukken en braden van gevogelte', zo leren we, maar enig verband tussen het jagen enerzijds en het eten anderzijds wordt zogezegd niet gelegd.

Ridderorde

En wat betekent eigenlijk dat schattige, witte olifantje bij het alliantiewapen op het plafond? Behalve een leuk item voor bijvoorbeeld kindereducatie, staat deze ridderorde in de eerste plaats symbool voor de nauwe betrekkingen tussen de Republiek en Denemarken in de Gouden Eeuw. Dit heraldisch symbool komt notabene zelfs voor de op graven van de Van Reede´s te Amerongen! Of zou men deze specifieke heraldische kennis soms als algemeen bekend veronderstellen?

Foto Collectie Utrecht

Inzake deze ridderorde is het verder tevens opvallend dat de krijgsolifant linksom hangt i.p.v. rechtsom, zoals meestal gebruikelijk. Genoeg leuke verhalen kortom ter toelichting.

Totaalconcept

Al met al wringt de schoen: van een educatief verantwoord geheel is geen sprake. Maar wellicht was dat ook niet de bedoeling, integendeel: ´Kasteel Amerongen ontwikkelt zich als een nieuwe ontmoetingsplaats voor kennis en cultuur´, aldus de Missie en Visie.

Het overdonderend effect van de theatrale beleving gaat vooralsnog ten koste van de authenticiteit. De oude objecten doen er als het ware niet meer toe; zij zijn ondergeschikt gemaakt aan het grote verhaal. Zelfs in de keuken is het meeste serviesgoed wel erg nieuw (19e-20e eeuws), en bijvoorbeeld ook volgestapeld met alleen maar (schone) borden: kennelijk is er al afgewassen.
De hoofdvraag is ondertussen of er veel geluisterd wordt naar de hoofdtekst van het leven uit één dag. Er staan overal bankjes in de vertrekken om aandachtig te kunnen luisteren; de tekst heeft ook betrekking op de ruimte in kwestie. Gaan zitten luisteren in het duister is dus eigenlijk de enige optie tijdens een bezoek, maar wie houdt dat vertrek na vertrek vol? Was het bijvoorbeeld niet veel zinvoller geweest om deze presentatiewijze tot enkele (of een centrale) locaties te beperken, in plaats van in ieder vertrek?
Het gesproken woord ('Vol leven, vol geluiden.') is nu alomtegenwoordig in een verder hol klinkende ruimte. Qua galm en volume, lopend van vertrek naar vertrek begon het mij al gauw te irriteren. Waar was zogezegd de uitknop? Vroeger werden ruimten in kastelen afgesloten met zware gordijnen tegen de tocht; dit zou alvast een authentieke oplossing hebben geboden.

Verhalen: cultureel erfgoed

De verhalen die worden verteld zijn, zoals gezegd, gerelateerd aan de vertrekken waarin ze zich afspelen: er is dus wel sprake van enige context. De scenes zijn overigens niet op locatie gefilmd maar dit had ongetwijfeld vooral praktische bezwaren.
Verder is het jammer dat er in de verhaallijn wel heel erg naar één bepaalde episode wordt gekeken, zij het verspreid over verschillende onderwerpen: Kasteel Amerongen 1680. ´Niet langer is de bewonersgeschiedenis van vier eeuwen het uitgangspunt van de presentatie, KA kiest er nu voor om de verschillende eeuwen als afzonderlijke perioden na elkaar te presenteren.' Het kasteel wordt voorlopig telkens naar perioden ingericht, een wel zeer a-historische aanpak: een collectie is tenslotte een geheel en niet de som der delen.
Zoals wel vaker het geval bij de transformatie van geschiedenis tot cultureel erfgoed is er aldus sprake van een soort bevriezing van de geschiedenis tot één specifiek moment in de tijd. Zo moeilijk kan het echter toch niet zijn geweest om een script te schrijven, waarbij ook andere perioden voor het voetlicht zouden zijn gebracht binnen één verhaal? De verhaallijn zal overigens periodiek wel worden gewijzigd: voor de hele beleving moeten we dus vaker op bezoek.
Deze typische erfgoedaanpak gaat zodoende ten koste van zicht op een ontwikkeling of proces in de tijd; die wordt kennelijk te ingewikkeld geacht voor de hedendaagse bezoeker. Het format van de huidige presentatiewijze laat daarnaast ook geen ruimte voor enige reflectie van de bezoeker zelf: die wordt helemaal voor ons ingevuld. Zou het echter geen optie zijn geweest om, verdeeld over de diverse vertrekken, meerdere episoden uit de geschiedenis van het kasteel na elkaar te vertellen? Een chronologische ordening dus, bijvoorbeeld ook rekening houdend met de verschillende stijlperioden van het meubilair?

Schriftcultuur

In vele vertrekken wordt, zonder dat dit expliciet wordt toegelicht, wel referentie gemaakt aan de schriftcultuur. Er staan lessenaars, kisten of loketkasten gevuld met brieven. Terwijl in archieven het materiaal altijd keurig in dozen zit opgeborgen (hoezo decontextualisering?), wordt hier als het ware de omgekeerde route afgelegd en context geleverd over de vorming van archieven. Men zou bijna gaan denken dat er wel een archivaris maar geen historicus als consultant is geraadpleegd!

Foto auteur

Foto Bas Sibbing

Hoe dan ook: ik vond dit persoonlijk het meest geslaagde deel, ook al is het waarschijnlijk slechts bedoeld als aankleding. Met name het hemelbed, waarvan de matras dient als projectiescherm waar de letters als het ware overheen dansen, is een waar kunstwerk. Menig archief zou op een dergelijke installatie erg jaloers zijn.

Amerongen: 'Het is zoals het was'!?

Beide vrienden hadden Amerongen nog in de oude constellatie meegemaakt. Volgens een van hen was het leven uit het kasteel door deze presentatiewijze voorgoed verdwenen. De ongestoorde aankleding, met alle meubels nog op hun plaats, alsof de bewoners zojuist waren opgestaan en weggelopen liet vooral veel aan de eigen verbeeldingskracht over. De gebezigde slogan 'Het is zoals het was' ging wat hem betreft in elk geval niet op.

Foto auteur

Als bezoeker van menig Engels landgoed kon ik mij daar van alles bij voorstellen. Dergelijke bezoeken verveelden mij nooit: er viel eigenlijk altijd wel iets nieuws te beleven, ondanks dat het format wezenlijk dezelfde was.
Amerongen is 'a work in progress'; zo zijn veel objecten bijvoorbeeld nog in restauratie. Maar de objecten staan sowieso niet langer centraal; de multimediale presentatie draait geheel en al om personen. Hoewel an sich indrukwekkend, heeft dit te groots uitgepakt ten koste van de authenticiteit van het geheel. Kasteel Amerongen is nu in feite een thema-kasteel geworden.

De expositie Midzomerdag 1680 is nog te bezichtigen tot en met 21 juni 2012.

Gerelateerde blogs

Het land van Vermeer
Museale identiteit of hoe de term 'Historisch' langzaam verdwijnt