De lafaards (?) uit de Eerste Wereldoorlog

Dit weekend (zondag om 11 uur) wordt de Eerste Wereldoorlog weer herdacht, toepasselijk genoeg op een zondag ditmaal. Vanuit Groot-Brittannië werd aanvankelijk een vrijwilligersleger naar het continent gestuurd: de zogeheten British Expeditionary Force. Pas vanaf begin 1916 werd de algemene dienstplicht ingevoerd.

Summary
The deserters of the armies taking part in World War One have been anything but forgotten. From the early 1980s a campain to pardon the British deserters has been in the end unsuccessfull but it has thrown up interesting light on the nature of documentary evidence.

Desertie

Een van de meest omstreden epiodes uit WOI betreft de 306 soldaten van Britse (en Commonwealth) zijde die tijdens de oorlog zijn geëxecuteerd wegens desertie. Hun desertie bestond, behalve uit vluchtpogingen, tevens uit het niet opvolgen van een dienstorder aan het front: lafheid dus. Hun aantal betreft overigens minder dan tien procent van het totale aantal terdoodveroordeelden: 3.080.
Sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw is er namens deze groep campagne gevoerd om hun veroordeling ongedaan te krijgen. De deserteurs zouden om verschillende redenen, zowel fysiek als mentaal, eigenlijk ontoerekeningsvatbaar zijn geweest als gevolg van post traumatische stress of 'shellshock'. Tegenwoordig spreekt men in de neuropsychologie ook wel van conversiepatiënten.
Het leven aan de frontlinie gedurende WOI was in menig opzicht een levende hel en niet iedereen kon daar evengoed tegen. Veel slachtoffers van 'shell shock' werden afgevoerd naar speciale opvangtehuizen in G-B, maar een remedie bestond er eigenlijk niet. Zij werden onder meer met veel elektro-therapie behandeld.

Shot at dawn 

Het was gebruikelijk om de executie door een vuurpeloton bij zonsopgang of dageraad te laten plaatsvinden. In tenminste één geval schijnt het vuurpeloton geweigerd te hebben, waarna een officier de veroordeelde alsnog een nekschot gaf.
De veroordeling d.m.v. de krijgsraad stelde niet al te veel voor qua hoor en wederhoor, duurde hooguit een half uur en beroep was niet mogelijk: er werd bovenal een disciplinair voorbeeld gesteld. Voor de familie of nabestaanden was de schande vaak niet te overzien; het pensioen werd bijvoorbeeld ingetrokken.
In 1920 werd een officieel onderzoek ingesteld naar de vonnissen maar niets irreguliers bevonden. De verslagen van de krijgsraad bleven vervolgens decennialang geheim. Pas rechter Antony Babington, een veteraan uit de Tweede Wereldoorlog notabene, mag ze begin jaren tachtig inzien op voorwaarde dat hij de namen geheimhoudt. Met publicatie van zijn boek For the Sake of the Example in 1983 begint echter een campagne voor meer publieke erkenning.

Pardon

Met name het leger verzet zich tegen openbaarmaking van de archieven (en de namen), mede om de nog levende familieleden te sparen zegt men. In 1990 maakt het PRO de krijgsraadverslagen alsnog openbaar.
In 1996, 1998, 1999 en 2006 weigert het Britse lagerhuis een zogeheten 'free vote' inzake een "Bill of Pardon" opgesteld door Labour-parlementariër Andrew MacKinlay. Een officiële rehabilitatie namens de regering komt er niet, zo blijkt in 1998: er is te weinig documentatie en de verwachting is dat het oordeel in de meeste gevallen hetzelfde zal uitvallen als destijds.

Records of the original court-martials are sketchy, most only including a summary of the trials and running to a couple of pages.

Vanaf het jaar 2000 is de 'Shot at Dawn' campagne wel vertegenwoordigd bij de jaarlijkse herdenking te Whitehall, zij het eerst nog onder een andere naam (als 'World War One Pardons Association'). De namen van de geëxecuteerden mogen voortaan ook op gedenktekens worden gezet. Een lijst met hun namen kan men o.a. hier vinden.
In 2001 komt er een Shot at Dawn National Memorial Arboretum in Staffordshire. Een beeld van de 17-jarige, geblinddoekte jongen Private Herbert Burden staat daarbij symbool voor hun lot. De sculptuur wordt omringd door 306 palen met naambordjes in de grond geplaatst in de vorm van een halve cirkel naar analogie van het Griekse theater.

Historisch bewijsmateriaal

In de zomer van 2006 lijkt het generaal pardon er onverwachts alsnog te komen: de minister van Defensie beschouwt de kwestie inmiddels vooral als een morele zaak.

Mr Reid was advised last winter by MoD lawyers that no soldier executed in the 1914-18 war should ever be granted a pardon on procedural grounds. This was justified on the basis that the lack of documentary evidence would make it impossible to show that procedural errors had occurred.

Maar het generaal pardon komt er wederom niet van ondanks dat andere landen als Canada in 2001 en Nieuw-Zeeland in 2000 inmiddels wel overstag zijn gegaan.
De kwestie belicht vooral ook de rol en het gebruik van historisch bewijsmateriaal. In 1998 kwam het pardon er namelijk niet om de volgende reden:

The reason given was because it said it could not "distinguish between those who deliberately let down their country and their comrades and those who were not guilty of desertion of cowardice".

En die reden blijft ongewijzigd. Volgens Cathryn Corns, die alle 306 individuele zaken onderzocht:

'The number of rogues outnumbered those with mitigating circumstances by about six to one,' she said. 'Many were repeat deserters who showed no sign of shell shock. An individual re-assessment of these cases would undoubtedly reconvict the majority, which would be a terrible thing for families to bear - even worse, probably, than clinging to the hope of a pardon for the ancestors they believe to be innocent.

'Sometimes there were no witnesses at the original trials. If evidence wasn't available then to say exactly what happened, we certainly won't find it now.

Hoewel de publieke opinie - inmiddels inclusief de Britse veteranenorganisatie - grotendeels voorstander is van een generaal pardon, blijft het verzet binnen het Britse establishment onbuigzaam.

Order of the White Feather

Ook aan het thuisfront had men het niet zo op lafaards. Daarom werd aan het begin van de oorlog in augustus 1914 een organisatie gestart door admiraal Charles Fitzgerald: vrouwen werd aangemoedigd een witte veer te geven aan (jonge) mannen waarvan gedacht werd dat zij de dienstplicht ontliepen. Dit is onder meer ook te zien in een aflevering van de tv-serie Downton Abbey. De witte veer stond daarbij symbool dat iemand een lafaard was.
Vorig jaar werd in het archief van Wolverhampton in de Weller papers een brief gevonden van een anonieme afzender aan de architect William Weller - met de bijbehorende veer. Weller hoefde om medische redenen niet het leger in. Het betreft een zeer zeldzame vondst; zelfs het Imperial War Museum bezit geen voorbeeld hiervan.

Het ligt in de aard der verwachting dat de meeste ontvangers van een dergelijke brief deze zo snel mogelijk vernietigd zullen hebben. Wie wil er tenslotte herinnerd worden aan een dergelijke aantijging?


Gerelateerde blog:
De papieren dood: Hitler, zijn hond en de Eerste Wereldoorlog
Beeldtaal (3): de symboliek van oorlog (11/11/11)
Beeldtaal (4): de symboliek van oorlog (de onbekende soldaat)


Nadere informatie:

Bekijk ook de aflevering 'Shot at Dawn' van Andere Tijden in het seizoen 2000-2001: