Omvang
Gemeenten moeten in de toekomst tenminste 100.000 inwoners hebben, zo staat het in de (concept)plannen van het regeerakkoord (zie blz. 40 e.v.). Daarnaast - of daarmee - krijgen gemeenten meer verantwoordelijkheden oftewel een grotere rol in het oplossen van maatschappelijke problemen. Laten we archivering hier als onderwerp gemakshalve ook maar toe rekenen.
Fusie
Slechts 25 (!) van de 415 gemeenten in Nederland voldoet nu aan de gestelde norm van 100.000 inwoners. Veel gemeenten zullen aldus moeten gaan fuseren met omliggende gemeenten en plaatsen. De nieuwe regering hoopt hiermee onder andere 'lagere apparaatkosten voor gemeenten' voor elkaar te krijgen. Een en ander gaat ongetwijfeld gevolgen krijgen voor de organisatie van het informatiebeheer op gemeenteniveau. Het samenvoegen van gemeenten betekent tenslotte ook het samenvoegen van de verschillende diensten met hun verschillende onderkomens, bedrijfsculturen, applicaties etc.
Stadsarchief of gemeentearchief?
Gemeentelijke herindelingen zijn met name vanaf de jaren zeventig een permanente factor in het land waarbij de norm stapsgewijs is opgeschroefd: van 5.000 naar 25.000, en nu dus 100.000.
Het 'verdwijnen' van gemeentearchieven is in wezen al begonnen. Eerder dit jaar verdween bijvoorbeeld het Gemeentearchief van Rotterdam, door van naam te veranderen in Stadsarchief Rotterdam. Deze toevoeging is overigens wel noodzakelijk omdat er reeds andere stadsarchieven in het land zijn: bijvoorbeeld te Breda en Amsterdam, waar men al in de jaren negentig van naam veranderde.
Informatiebeheer of erfgoed?
Maar het betreft meer dan een naamswijziging alleen. Met deze stap wil men in Rotterdam vooral benadrukken dat het informatiebeheer binnen het concern Rotterdam bij de gemeentelijke archiefdienst voorop komt te staan. De overheid zelf als grootverbruiker dus.
Recordsmanagement (de informatisering van het heden) en erfgoed (de bewaring van het verleden) gaan daar voortaan samen onder één dak verder. Met dit moderniseringsproces is men mogelijk trendsettend bezig. In Breda vindt men dit daarentegen te ver gaan. Heeft de aandacht voor erfgoed daarmee desalniettemin zijn langste tijd gehad?
Papier of digitaal?
Het is in dat opzicht ook niet ondenkbaar dat gemeentelijke archiefdiensten zich eerder in tweëen gaan splitsen naar periode. Dat wil zeggen dat er een afdeling Oud Archief komt voor alle papieren archieven (tot 2000?) inclusief boeken (bibliotheek), kaarten (atlas) etc., en een afdeling Informatiebeheer voor de digitale huishouding. De in de afgelopen eeuw gegroeide afstand tot de gemeentelijke secretarie lijkt daarmee in zekere zin weer te worden overbrugd.
De hoofdvraag is natuurlijk, daar waar dit samengaat, waar achtereenvolgens de concentratie komt te liggen: op het heden - logischerwijze - of het verleden? De meeste gemeenten wacht tenslotte eerst nog een uitdagende taak in de vorm van het digitaal depot. Tot nog toe leek het erop alsof men hiermee wilde wachten en het voortouw liever overliet aan de provincies.
Samenvoeging provincies
De plannen van het kabinet reiken nog verder. Men wil uiteindelijk naar 'vijf landsdelen met een gesloten huishouding', waarbij ook de waterschappen worden samengevoegd. 'Waterschappen verdwijnen uit de Grondwet.' Dit betekent alvast dat er een hele archieflaag gaat verdwijnen.
De eerdere plannen van het vorige kabinet tot samenvoeging van provincies (Noord-Holland, Utrecht en Flevoland) wordt weer opgepakt. 'Met de overige provincies bespreken we initiatieven gericht op vergroting van de provinciale schaal (blz. 41).'
Wat gaat dit onder meer betekenen voor de diverse RHC's? Worden dit centrale depots, waar in toenemende mate ook gemeentearchieven zullen worden ondergebracht mede i.v.m. de komst van e-depots? Of komt er ergens in het land een nieuw, centraal depot in private handen voor meerdere archiefdiensten tegelijk (inclusief het Rijk) waar bezoekers alleen op afspraak langs kunnen komen?
Het Rijk
Bij bovenstaande veranderingen voert een doelmatiger bestuur de hoofdtoon: een en ander 'maakt meer maatwerk mogelijk en vergroot de betrokkenheid van burgers. Gemeenten kunnen de uitvoering van de taken beter op elkaar afstemmen en zo meer doen voor minder geld.'
Bij het Rijk ('project compacte rijksdienst') gaat het vooral om besparingen. 'De bezuiniging richt zich op vastgoed en huisvesting, basisregistratie en keteninformatie'. Me dunkt dat de laatste twee punten heel veel met archivering te maken hebben. Onduidelijk is vooralsnog of men daarmee nou juist meer of minder bedoelt, al gok ik op minder basisregistratie en meer keteninformatie. Maar het kan zomaar andersom zijn of geen van beide, want hoe bezuinig je anders?
Ander archiefbestel
Nederland kent waarschijnlijk het meest fijnmazige archiefstelsel ter wereld. Dit is, behalve algemeen nuttig en met duidelijke organische verbanden (gemeente/provincie/waterschap), een groot goed dat historisch zo is gegroeid. De oude regionale verbanden werken vaak ook door in de archiveringswijze; deze oude ordening of context werd in eerste instantie nog enigszins behoed door bijvoorbeeld streekarchivariaten.
Vanwege dit lopende en toekomstige fusieproces worden juist deze historische banden tussen archieven onderling of de context ervan uit elkaar gehaald. Het Regionaal Archief Rivierenland neemt bijvoorbeeld momenteel veel bestanden over van het Gelders Archief omdat die nu 'tot het werkgebied van het RAR behoren'. Iets soortgelijks is er in het afgelopen decennium in de provincie Noord-Brabant gebeurd, waar je nu soms van de ene kant van de provincie naar de andere moet om stukken in te kijken.
De afgelopen jaren is tevens gebleken hoe er op de dienstverlening wordt beknibbeld door een vermindering van de openingstijden her en der in het land; het Noord-Hollands Archief is in dat opzicht slechts de laatste die zich in de rij aansluit, al is men hier nog wel zo aardig dat de bezoekers d.m.v. een enquete er enige invloed op kunnen uitoefenen.
Archiefvisie (?)
In de Archiefvisie wordt, onder punt 3, versterking van het bestel aangekondigd en, onder punt 2, toegankelijkheid en representativiteit van de Archiefcollectie NL (wat dat laatste ook precies moge zijn; in elk geval niet de website archieven.nl). Voor dit en andere zaken is extra geld toegezegd. En dan is er ook nog eens de Innovatieagenda.
Ondertussen vinden er ingrijpende wijzigingen plaats, terwijl volstrekt onduidelijk is wat daar in de toekomst precies tegenover wordt gesteld aan structuren en verbanden. Afschaffing van het provinciaal archieftoezicht is bijvoorbeeld al een feit (per 1 oktober) en het toekomstig toezicht van de Erfgoedinspectie is hangende een ronde van publieke inspraak (en wie neemt eigenlijk daartoe de moeite?), met als uitkomst ongetwijfeld meer zelfregulering.
Doelstellingen
De overheid spreekt in het algemeen steeds meer in termen van vergezichten zonder concrete, tussentijdse doelen: eigenlijk zijn we dus gezamenlijk onderweg naar een onbekende bestemming zonder routeplanner. Tevens wordt alles (dus ook binnen het archiefwezen) daarbij tegenwoordig projectmatig benaderd zonder de grotere samenhang tussen de verschillende delen nog goed in de gaten te houden.
Onder de noemer erfgoed worden er bijvoorbeeld projecten als Oneindig Noord-Holland (een virtueel platform over verborgen verhalen) gefinancierd, maar is het publiek qua toekomstige toegankelijkheid daar wel bij gebaat? Als het geld op is, verdwijnt vaak ook het project en of de website. Of het project mislukt en dan hoor je er helemaal niets meer over ...
Het lijkt er onderhand op alsof er steeds meer overhoop wordt gehaald zonder dat er nog overeenstemming is over de grote som der delen. Met andere woorden: waar staat het Nederlandse archiefwezen eigenlijk nog voor en aan wie moet zij dienstbaar zijn; de politiek of het publiek? Beide natuurlijk, maar in welke volgorde dan en hoe precies?
Er zijn verder nogal wat gremia (BRAIN, KVAN, IPO, VNG, en ik vergeet er vast nog een paar te noemen) waarin erg veel wordt overlegd over dit soort zaken en andere aangelegenheden. Op visies zonder haalbare doelstellingen zit het archiefwezen echter niet te wachten, evenmin als op projectmatige ontsluiting van plukjes verleden: minder woorden, meer daadkracht en regie plus een betere expertiserol van de geboden instellingen is wat nodig is.
Archivarissen
Van archivarissen wordt tot slot steeds meer gevraagd - zij moeten zich opnieuw positioneren of 'herbronnen' in het digitale krachtenveld - maar er is òf geen werk òf alleen tegen zeer lage MBO-inschaling, waarvoor zij niet eens in aanmerking komen (hoezo investeren in de toekomst?). Ook hier is er dus sprake van een groeiende kloof met de gangbare (DIV-)praktijk.
Het Nederlandse archiefwezen krijgt de komende jaren wettelijk en anderszins een reeks van veranderingen over zich heen gestort, maar lijkt dat niet of onvoldoende te beseffen. Tijd voor actie dus (of duidelijker kiezen, het thema van de KVAN-dagen in 2013) in plaats van nog meer woorden. Waar blijft, kortom, de actiegroep "Occupy Archieven"? Of om een oude slogan (tot 2004) van het elektronicaconcern Philips te lenen: 'Let's make things better!'
Gerelateerde blogs:
Gaan de studiezalen van Nederlandse archieven dicht?
Requiem voor een studiezaal: (1979)1992-2012
4 opmerkingen:
Interessant Otto, maar ik heb een paar opmerkingen en vragen:
1. Waarom zouden de (gemeente)archieven verdwijnen ten gevolge van herindelingen? Of vind jij een zelfstandig gemeentearchief per definitie beter dan een gemeenschappelijke archiefdienst? Is het gemeentearchief Roosendaal inherent beter dan het Regionaal Archief West-Brabant, omdat het een zelfstandige archiefdienst is?
2. Maakt het prefix "stads" of "gemeente" echt zo veel uit? Geldt dat onderscheid dan bijvoorbeeld ook voor bibliotheken?
3. Uit nieuwsgierigheid: voor welke Brabantse archieven moet je nu "van de ene kant van de provincie naar de andere [...] om stukken in te kijken"?
4. Met je opmerkingen over de "archiefvisie" of eigenlijk het gebrek daar aan, ben het ik eens.
5. Waar ik me steeds over verbaas, niet alleen bij jou, maar ook tijdens KVAN-bestuursvergaderingen bijvoorbeeld, is het idee dat "de archivaris" een onafhankelijke Don Quichote, die "in opstand" kan komen. Dat is natuurlijk helemaal niet zo: archivarissen zijn ambtenaren, archiefdiensten zijn in de meeste gevallen gemeentelijke diensten en dus ZIJN archivarissen en archiefdiensten "de overheid." BRAIN kan bijvoorbeeld nauwelijks een andere koers varen dan de VNG, omdat het uiteindelijk om dezelfde leden gaat. Dus wie zou dan tegen wie in opstand moeten komen?
Dank Ingmar. Mijn punt is vooral: met zoveel bestuurslagen in de vuurlinie - provincie, gemeente, waterschap - is de potentie voor veranderingen in het archiefwezen, in aansluiting op de huidige ontwikkelingen - juist erg groot door het nieuwe regeerakkoord.
1. Verdwijning hoeft niet per se, maar deze schaalvergroting zal door bestuurders niet onbenut worden gelaten. Zij zullen dit als een kans zien tot meer efficiëntie/bezuiniging. Je vervolgvraag is interessant, maar zonder duidelijk meetpunt (bv. een enquete) onbeantwoordbaar.
2. Qua dienstverlening zeker, denk ik. Het Stadsarchief Amsterdam zit bijvoorbeeld in een enorm gebouw, maar het studiezaaltje zit ergens weggestopt in een hoek. Bibliotheken zetten dan bv. nog de biebbus in of een stationsbibliotheek; gaan we dergelijke ontwikkelingen (een centraal afhaalpunt) ook in het archiefwezen krijgen?
3. Bv. RAWBLO; verdeeld over Breda en Tilburg. Ik heb vrijwel alle voetnoten van mijn, toch in essentie Brabants proefschrift moeten herschrijven vanwege nieuwe locaties, afkortingen etc ...
5. Een archivaris/ambtenaar heeft natuurlijk altijd nog het stakingsrecht :) Er heerst vooral een groot gebrek aan informatie - behalve naar de medewerkers, ook naar de bezoekers toe - en er ontbreekt regie: de bestemming en de route is niet vastgesteld, maar ondertussen zijn we al wel vertrokken met o.a. negatieve gevolgen voor de dienstverlening.
Beste Otto,
Ik had er nog niet over nagedacht, maar naar aanleiding van je blog zie ik nu juist kansen voor het archiefwezen, met deze schaalvergroting.
Vergis je niet: Brabant is niet maatgevend voor de rest van Nederland. Het Noorden des Lands heeft nauwelijks archiefdiensten en ik geloof dat gemiddeld een op de drie gemeenten in Nederland geen professionele archieforganisatie heeft. Daar is de Gemeentesecretaris de verantwoordelijke voor het beheer en zijn de voorzieningen voor onderzoekers minimaal.
Door de schaalvergroting kan het zijn dat gemeenten zonder archiefdienst nu ineens onder een dienst komen te vallen en daarnaast: een grotere gemeente heeft meer mogelijkheden/middelen om het archiefbeheer professioneel te regelen.
Ik zie voordelen, maar dan moet het archiefwezen wel de kansen grijpen. In plaats van te staken of in opstand te komen, moet men regelen dat de schaalvergroting wordt gebruikt om het net van professioneel archiefbeheer dekkend(er) te krijgen.
En daar heb ik dan wel weer mijn twijfels over. De laatste wijziging van de Archiefwet regelt dat er (eindelijk) Provinciale Archivarissen komen, maar stelt dat dan weer niet verplicht, terwijl de Provinciale Archiefinspectie wordt opgeheven. Slecht gelobbied door het archiefwezen. Dat komt - vind ik - grotendeels door de verkokerde blik van, en slechte communicatie met de Algemene Rijksarchivaris (en het Nationaal Archief), die toch de belangrijkste adviseur van de Minister is, op dit gebied.
Laten we hopen dat bij die schaalvergroting wat meer aandacht is voor dit soort zaken.
(En voor wat betreft die studiezalen: ik ben bang dat dat toch een uitstervende constructie is. Naarmate er steeds meer bronnen online staan, neemt het fysieke bezoek af. En dat digitaliseren gaat in een hard tempo.)
Ik ben het helemaal eens met de stelling van Otto dat het archiefwezen minder woorden, meer daadkracht en regie nodig heeft. En, zo voeg ik eraan toe, nu eens ECHTE samenwerking in plaats van praten over. Niet alleen belijden maar ook doen. Deze samenwerking wordt overigens ernstig bemoeilijkt door de institutionele structuur met diverse bestuurslagen en als gevolg een wir-war van overlegorganen en organisaties. Otto mag dan vinden dat dit mooi is en historisch gegroeid, maar dat mooie is zo langzamerhand wel een geducht obstakel geworden.
Afschaffing van de provinciale archiefinspectie is zonder meer een verkeerd besluit dat te zijner tijd nog veel narigheid gaat opleveren. De combinatie van overlaten aan de markt (wat is dat eigenlijk?)en geen of onvoldoende toezicht zorgt voor calamiteiten waar een volgende regering of college mee geconfronteerd wordt of het nu om banken of archieven gaat, dat maakt geen verschil.
De nu lopende bezuinigingen op gemeentelijke archiefdiensten en streekarchieven heeft alles van doen met de geldnood waarin gemeenten verkeren. Dit zal de komende jaren alleen maar erger worden: dalende WOZ-waarden, dus lagere opbrengsten van de OZB, toenemende verliezen op het grondbedrijf, meer taken overnemen van het rijk in combinatie met kortingen op de budgetten, stijgende uitgaven aan bijstand of hoe het dan ook nu moge heten.
Archivarissen kunnen daar weinig tegenover stellen. Perspectief biedt wellicht het nog meer inzetten van vrijwilligers, maar hun werk moet wel gecoacht en gecontroleerd worden en daar heb je professionele archivarissen voor nodig. Bovendien loopt de vijver van vrijwilligers leeg.
Een reactie posten