Gouden idee!?
Ideëen om met deze serie te maken begonnen met de uitspraak van premier Balkenende over onze VOC-mentaliteit in 2006.
Ik dacht: zou het niet mooi zijn om eens met de blik van buitenlandse historici naar onze eigen geschiedenis te kijken?”
Aldus presentator Hans Goedkoop. We zijn inmiddels vier afleveringen verder maar ik heb nog geen buitenlandse historicus, van naam althans (Simon Schama, Jonathan Israel, Jonathan Price, Horst Lademacher etc.), gezien maar wellicht komen die nog. Wel zag ik onder meer een Nederlandse professor tenenkrommend Engels praten.
Aan de grondslag ligt het idee om aan de zeventiende eeuw vragen te stellen die voor onze wereld nog steeds relevant zijn. Globalisering, verstedelijking, immigratie, tolerantie, fundamentalisme, populisme, consumentisme, financiële crises, beurs en media hypes tot citymarketing aan toe, al die verschijnselen doken toen voor het eerst acuut op. Hoe werd ermee omgegaan en hoe doen we dat nu?
Een groot deel van die vragen kan natuurlijk net zo goed voor andere, ook eerdere perioden uit de geschiedenis (bv. het Romeinse rijk) worden gesteld; daar hebben we de Gouden Eeuw eigenlijk helemaal niet voor nodig. Probleem is alleen dat we steeds minder weten van het verleden en er dus voortdurend een aanleiding moet worden gezocht in het heden om aandacht aan geschiedenis te besteden.
De kijkcijfers begonnen, naar eigen zeggen, goed met 900.000 voor de 'op zich toch erg trage' of 'lange geschiedenisles' (althans volgens de Televizier): dat commentaar krijg je helaas al gauw als programma's veertig minuten duren. Die attentiespanne kan de huidige generatie kijkers niet meer opbrengen. Inmiddels zijn ze gezakt naar 686.000 (ook dat is overigens normaal, kijkcijfers gaan zelden omhoog) en ik kan mij enigszins voorstellen waarom.
Thema's
De afleveringen zijn telkens thematisch gerangschikt: tot nog toe ging het over identiteit, immigratie, politiek en handel. In de eerste aflevering, die in wezen over de aanzet tot en het begin van de Opstand ging, werd het conflict niet bezien als een standsconflict of particuliere machtsstrijd tussen de Spaanse kroon en een redelijk onbeduidende Duitse prins en zijn kornuiten of de bredere maatschappelijke tegenstelling tussen katholieken en protestanten (de zogeheten godsdienstoorlogen van de 16e eeuw), maar vooral als een propagandastrijd tegen Spaanse moslims.
De tweede aflevering over immigratie had veel weg van een - zeer lange - campagnespot in de zendtijd voor politieke partijen van D66 namens de afdeling Leiden. Over eventuele problemen met nieuwkomers werd bijvoorbeeld niet of nauwelijks gerept, integendeel: zij betaalden notabene voor de welvaart van de Gouden Eeuw (ook al werd niet erg duidelijk hoe). Tegen de grote Vlaamse horde die de Noordnederlandse (lees Hollandse) cultuur overnam, werd bijvoorbeeld met argusogen aangekeken (o.a. in het bekende toneelstuk de Spaanse Bredero).
De beste aflevering tot nog toe was mijns inziens de derde over het machtsconflict tussen raadpensionaris Johan van Oldenbarnveldt en prins Maurits. Dit conflict bood tenminste een duidelijke verhaallijn tussen de krachten van goed en kwaad, inclusief een dramatische afloop.
Presentatie
Elke serie als deze ligt natuurlijk onder een vergrootglas. Over de BBC-serie A History of Britain was destijds een van de oordelen dat presentator Simon Schama wel erg vaak in beeld was (ook al was dat een historicus). Dat kunnen we hier niet minder zeggen, integendeel: Hans Goedkoop (met molenkraag) is zelfs het boegbeeld of logo van de serie; we bezien alles door zijn moderne blik.
Gaandeweg wordt steeds duidelijker dat deze presentator van Andere Tijden, dat er trots op is alleen maar over de 20e eeuw te gaan (meer geschiedenis is er kennelijk niet), totaal niet thuis is in de wereld van de 16e/17e eeuw. Of anders doet ie alsof en speelt zijn verbazing goed óf denkt hij slechts louter in termen van cliches. Een dik (Sonttol-)register, dat keurig uit een doos werd gehaald, bleek plotseling het 'stof der eeuwen' te tonen ook al viel er geen stofdeeltje te zien. Er werd samen met de Nederlandse ambassadeur lang en diepzinnig naar een portret van Louis de Geer gekeken, maar over diens karakter werden we op die manier alvast weinig wijzer.
Moraal
Daarentegen moet vrijwel elke toenmalige handeling of actie vierhonderd jaar na dato geduid of getoetst worden aan de hedendaagse moraal, me dunkt een compleet verkeerd uitgangspunt van geschiedbeoefening.
Geschiedenis moet in de eerste plaats bestudeerd worden om zijn intrinsieke eigenwaarde, niet om wat het ons vandaag de dag nog zegt. In de tweede plaats was het wereldbeeld van deze mensen uit de Gouden Eeuw een totaal andere dan de onze, gecentreerd als zij was rond religie, waardoor eigenlijk elke vergelijking in het niet valt. Toch was ook niets menselijks hen vreemd; daarom zou het zinvoller zijn geweest om het eigentijdse perspectief, zoals neergelegd in talloze brieven en dagboeken, als leidraad te nemen.
De uitzending over de moedernegotie in de Sont (afl. 4), liep zodoende uit op een veroordeling van Nederland als wapenleverancier: nummer 6 op de huidige wereldranglijst. In dat geval zijn we flink gezakt dacht ik nog, namelijk van nummer 1, maar die logische conclusie werd niet getrokken.
Ook in de vooraankondiging van afl. 5, over Nederland overzee, is het woordje moraal alweer opgedoken. Maar zou de presentator (of de redactie) wel eens een brief van J.P. Coen hebben gelezen, wiens stadnbeeld in Hoorn tegenwoordig als 'omstreden' geldt, volgens tenminste één historicus van naam een van de meest eloquente briefschrijvers van de 17e eeuw?
 |
| J.P. Coen is van zijn sokkel gevallen: zomer 2012. |
 |
| Huidige 'excuusbord' of infobordje bij standbeeld J.P. Coen sinds voorjaar 2012 |
Kennisdeling?!
Geschiedenis moet, althans volgens de publieke omroep (de NTR i.s.m. de VPRO), betekenis hebben, zoveel is duidelijk, anders is het niet aandachtig genoeg. Zelf zie ik liever dat de (Nederlandse) geschiedenis, in dit geval duidelijk m.b.t. de voltooid verleden tijd, vooral goed wordt uitgelegd want anders ontstaat er immers al gauw een verkeerd beeld of zelfs misrepresentatie van de feiten. In deze serie wordt daarentegen vrijwel niets gedaan aan uitleg van de werking van instituties of personen; aan de hand van de thema's wordt alleen losjes nog wel de chronologie gevolgd.
Maar wat deden de Staten-Generaal nou eigenlijk precies of de Raad van State? Hoe werkten dit soort instellingen eigenlijk in het predemocratische tijdperk - door middel van lastgeving - en wat is dat principe dan precies? Wat was de positie van de Oranjes als stadhouder in het merkwaardige want afwijkende staatsbestel van de Republiek? Hoe kwamen zij bijvoorbeeld aan hun macht en geld? Was de Republiek, als republiek of statenbond, vooruitstrevend of juist contra-revolutionair (met stedelijke privileges en particularisme)? Wie heeft eigenlijk de term Gouden Eeuw bedacht?
Het zijn zo maar wat relevante vragen, waar zeker een boeiende serie over te maken valt.
Nazaten
Maar dit soort staatkundige of maatschappelijke 'details', die goed kunnen worden uitgelegd door tal van academische experts, blijven helaas achterwege; we kijken vooral naar impressies van het verleden langs de toeristische route van de presentator of door de ogen van nazaten.
Dit laatste heeft tot nog toe een redelijk rariteitenkabinet van personen en meningen opgeleverd, laatstelijk met een Deense baron die vooral geld wil verdienen - een zeer niet-adellijk principe overigens (duidelijk een geval van nieuw geld) - en tegelijk het socialisme veroordeelde. Het idee dat nazaten wel eens aan geschiedvervalsing zouden kunnen doen, en het verleden vaak door een als te rooskleurig beeld bezien, wil er klaarblijkelijk bij de makers niet in.
Impressies
Ook de laatste aflevering was weer behoorlijk impressionstisch van aard en gaf mede daardoor beslist een onvolledig en dus onjuist beeld van de Nederlandse geschiedenis. De Sont was inderdaad erg belangrijk vanwege de graanhandel maar minstens zo belangrijk was de aanvoer van hout, een produkt dat noodzakelijk was voor onze grootschalige scheepsbouw dankzij welke we tenslotte de handelsnatie van de wereld werden.
Technisch vernuft op dit gebied leidde vervolgens tot de bouw van het fluitschip (slank van boven), om deels de Sonttol te ontlopen. Is het echt zo moeilijk om dit allemaal in gewone mensentaal in een paar zinnen uit te leggen? In plaats daarvan zien we slechts mysterieuze beelden van een 'ghostship' op de bodem of kijken we plotseling naar een echt zeventiende-eeuws oorlogsschip (geen replica's, zoals in Nederland) als backdropshot zonder uitleg waar we staan. Dat Louis de Geer persoonlijk meebouwde aan het oorlogsschip de Wasa/Vasa klopt ook al niet; hij zal hooguit als handelaar bepaalde ijzerwaren hebben geleverd. Was hij daarmee gelijk ook een oorlogshitser, zoals duidelijk werd gesuggereerd? En waar bleven de Trippen, die toch minstens net zoveel handel met Zweden hebben gedreven? De enorme mortieren op het dak van hun huis in Amsterdam zijn nog dagelijks te aanschouwen.
 |
| Het Trippenhuis aan de Kloveniersburgwal. |
Mediawijs
Aldoende wordt minstens de helft van het verhaal telkens achterwege gelaten en met de andere helft beslist suggestief omgesprongen. Het gaat te ver om de makers van geschiedvervalsing te betichten, ook al voeren zij wel degelijk een (multimediale) campagne en kan het gepresenteerde materiaal dus tevens als propaganda worden beschouwd.
De televisieserie is slechts onderdeel van een groter mediaoffensief, waaronder een dagelijkse digitale krant en diverse activiteiten in musea en op universiteiten. Over de ludieke campagne om Facebookvrienden te worden en het fenomeen Dorine uit Welkom in de Gouden Eeuw zal ik het verder niet hebben, al ben ik op zich wel benieuwd hoe de score qua tussenstand op Facebook verloopt en - in het laatste geval - wat zegt dit over het Nederland van nu?
Wiens Gouden Eeuw?
Prachtig natuurlijk, al die extra aandacht voor de Gouden Eeuw, maar de vraag is onderhand eerder wiens Gouden Eeuw er eigenlijk aan bod komt? Komen de provincies of gewesten Friesland of Zeeland bijvoorbeeld ook nog in het verhaal voor of wat te denken van een maatschappelijke groepering als de edelen of de geestelijkheid?
De programmamakers zijn daarmee in ieder geval in één valkuil of populaire misvatting gestapt, namelijk dat van het zogenaamde Hollandocentrisme: de Gouden Eeuw als het bijprodukt òf exclusieve wereldbeeld van specifiek één gewest: Holland. Het gewest Groningen beleefde zijn eigen Gouden Eeuw bijvoorbeeld pas later.
Het enige referentiekader om deze serie goed te beoordelen moet dan ook de achtdelige documentaireserie Het verleden van Nederland (2008) zijn of de vijfdelige serie over De Slavernij uit 2011: moderne pogingen in de 21e eeuw van programmamakers om de geschiedenis tot leven te wekken. En meer niet. Het omgekeerde - de wereld van de 21e eeuw bezien vanuit het perspectief van een 17e-eeuwer - is dus net zo zinvol, en wellicht als programma vele malen leuker.
Gerelateerde blogs:
Het land van Vermeer
Kasteel Amerongen en zijn bewoners: dood of springlevend?
Museale identiteit of hoe de term 'Historisch' langzaam verdwijnt (en waarom)
Geen opmerkingen:
Een reactie posten