De grootste boekendief (en boekenroof) ooit

Enkele weken terug werd de grootste boekenroof ooit (of in elk geval van de afgelopen twee eeuwen) geopenbaard: een uitvoerige reconstructie.

Summary
In the past two years a shocking tale of booktheft on an unprecedented scale in modern times from a prestigious library in Naples has been slowly unraveled. Although largely rooted in the political corruption of Italy, it also throws new light on an industry where provenance is a shady subject amongst book collectors and dealers.

Klokkenluider

De rol van klokkenluider of 'gouden tipgever' in het verhaal is weggelegd voor de kunsthistoricus professor Tomaso Montanari, die vooral onderzoek doet naar het werk van Michelangelo.

‘Het begon met een mailtje dat een bevriende collega uit Venetië mij stuurde op 25 maart 2012’, vertelt Tomaso Montanari, aan de telefoon. ‘Filippomaria Pontani, een docent klassieke filologie, had de Girolamini-bibliotheek in Napels bezocht om er een waardevolle codex uit de vijftiende eeuw te bestuderen.

In zijn mail beschreef hij de erbarmelijke toestand waarin hij die waardevolle bibliotheek had aangetroffen. Maar nog veel erger dan de wanorde was dat twee bibliothecarissen hem hadden toevertrouwd dat hun directeur, Marino Massimo De Caro, die bibliotheek aan het leegplunderen was.’

Vervolgens regelde Montanari een eigen bezoek met een student. Hij was geschokt door wat hij vond. Er liep onder meer een Duitse herder met vleesbot door de gangen; stapels boeken lagen her en der verspreid: op de vloer, op trappen en op tafels. Verder lag er afval op de vloer. Buiten het zicht van de bewakingscamera's vertelde een medewerker hem dat de directeur bezig was de bibliotheek leeg te roven.

Chaos in de Girolamini bibliotheek. Bron: BBC.

Directeur 

Die directeur was Marino Massimo De Caro (40) wiens aanstelling op 15 december 2011 op last van het ministerie van Cultuur was geschied nadat hij er al een half jaar als consultant opereerde. Desondanks had hij geen academische kwalificaties; er was vooral sprake van een politieke aanstelling. Zo werd onder meer de regel dat er alleen een priester aan het hoofd mocht worden gesteld van de bibliotheek gepasseerd.

Volgens oud-minister Giancarlo Galan werd De Caro hem aanbevolen door oud-senator Marcello dell'Utri, in wiens boekenkast gestolen werken stonden van onder anderen Tommaso d'Aquino en Thomas More. Dell'Utri, jarenlang de rechterhand van oud-premier Silvio Berlusconi en onlangs veroordeeld voor banden met de maffia, heeft ze inmiddels teruggegeven.

Al voor zijn aanstelling als directeur haalde De Caro als adviseur van de minister van Landbouw twintig werken uit de bibliotheek van het ministerie. Toen hij deze minister volgde naar het ministerie van Cultuur, zette hij zijn jonge Oekraïense assistente in om de paters van de kloosterbibliotheek van Montecassino af te leiden, terwijl hij een stuk of wat klassiekers van de planken griste. Tussen de buit zaten werken met een geschatte marktwaarde van 200 duizend euro, van onder anderen Galilei, Aristoteles en Dante.

Priester conservator Don Marsano (links) en directeur Massimo De Caro (rechts).

Girolamini

De Girolamini bibliotheek of Bibliotheca dei Gerolamini geldt als een van de mooiste barokke bibliotheken van Napels en is een van de belangrijkste (en oudste) bibliotheken van het land. Het is een van 46 antieke bibliotheken in Italië die door de overheid worden beheerd.
De bibliotheek is tevens de oudste van de stad Napels: opgericht in 1586, met een collectie van ruim 150.000 boeken, waaronder 5.000 zeldzame exemplaren uit de 16e eeuw en 120 unieke incunabili uit de 15e eeuw. Zij kent vier prachtige, achttiende-eeuwse zalen.

Een van de zalen van de Girolamini bibliotheek.

De bibliotheek is gevestigd op het complex van de Girolamini dei Gerolamini, met kerk en klooster, tegenover de basilica van de stad. Hoewel gebouwd als oratorium voor het klooster, was zij tevens open voor het publiek en daarmee een van de vroegste voorbeelden in Italië van een bibliotheek als openbare instelling.

Erfgoed

Zoals algemeen bekend, kent Italië op het gebied van erfgoed een luxeprobleem: een unieke mix rijk aan kunst, cultuur en geschiedenis. Rapporten over verwaarlozing van het nationale culturele erfgoed (tot hele steden aan toe zoals Pompeï) circuleren dan ook al jaren, mede vanwege de beperkte budgetten.
Inspecteurs van het ministerie van Cultuur hadden bovendien geringe toezicht op deze nationale bibliotheek vanwege de behuizing op religieus terrein, met wie de verantwoordelijkheid werd gedeeld. Daarnaast was er al een langer proces van verwaarlozing gaande; de bibliotheek was al enige tijd gesloten. Geschat wordt dat slechts de helft van de boeken uberhaupt gecatalogiseerd was.

Werkwijze

De nieuwe bibliotheekdirecteur ging vervolgens zeer gewiekst te werk. Allereerst vernietigde hij de index of catalogus van de bibliotheek. Hiermee kon de herkomst van de boeken deels worden gewist. Tevens werden de stempels of zegels uit de boeken zelf weggesneden, soms zelfs de hele band verwijderd. Dit gebeurde in het atelier van een restaurateur of conservator in Rome.

Stempel Girolamini op een notenbalk van een muziekblad. Bron: Wikipedia.

Een boek waar het zegel later uit is geknipt. Bron: BBC.

Duizenden zeldzame antieke boeken konden op deze wijze systematisch worden ontvreemd. Een en ander gebeurde overwegend in de avonduren als de bewakingscamera's werden uitgezet. 

Onderzoek

Montanari schreef aan de hand van zijn eerste bevindingen in maart 2012 een klein artikel in de krant Il Fatto Quotidiano, waarin hij het wanbeheer van de directeur hekelde. Nog diezelfde dag kreeg hij een telefoontje van De Caro die hem bedreigde.
Begin april 2012 onthulde de bibliotheekdirecteur zelf dat er meer dan 1.500 boeken uit de collectie werden vermist, waarvan hij ook aangifte deed. Dit bericht diende vermoedelijk als rookgordijn voor zijn illegale activiteiten.
Bezorgde cultuurliefhebbers waren inmiddels een petitie begonnen om hem uit zijn functie te laten verheffen na ook andere meldingen door leden van de congregatie van San Filippo Neri van ontvreemding der collectie. Hoe was het mogelijk dat in een land met zo veel gekwalificeerd en werkloos personeel iemand zonder kwalificaties leiding kon geven aan zo'n beroemde instelling, zo luidde de boodschap?
De Caro werd vervolgens gearresteerd waarna het politieonderzoek in gang kon worden gezet. In een opslagruimte van de directeur in zijn woonplaats Verona werden op 18 mei 2012 meer dan duizend boeken gevonden. Tevens werden er verkoopbewijzen voor andere boeken aangetroffen. Twee bibliothecarissen (een broer en een zus) overhandigden camerabeelden van het verwijderen van dozen met boeken uit de bibliotheek.

C.V.

Gedurende zijn arrestatie gaf de directeur als belangrijkste argument voor verkoop van sommige werken aan dat dit geld noodzakelijk was voor reparaties aan de gehele bibliotheek. In een eerste proces werd de directeur in maart 2013 veroordeeld tot zeven jaar gevangenisstraf wegens diefstal. Die mag hij overigens in de vorm van huisarrest thuis uitzitten vanwege zijn bekentenis en medewerking aan het onderzoek. Verder mag hij nooit meer een publieke functie bekleden. 

De Caro bleek bij nader inzien een nogal kleurrijk (zakelijk) verleden te hebben, waaronder ook eentje als gewezen boekhandelaar. De nieuwe directeur genoot daarom al een zekere faam binnen deze kringen. Ook werd hij verdacht van het aannemen van steekpenningen.

Volgens eigen zeggen was De Caro prins (nazaat van de bekende Lampedusa's), doctor en professor, titels waar hij ook graag mee pronkte. Maar bij nader inzien konden geen van deze drie claims met gedocumenteerde feiten worden gestaafd. 

Handel

Daarmee stopte het onderzoek niet: dat breidde zich ondertussen alleen maar uit, naarmate men de reikwijdte van de diefstal op het spoor kwam. Uit de verklaringen van De Caro was namelijk gebleken dat hij niet alleen werkte; hij ontkende eveneens alle boeken te hebben gestolen. Andere verdachten werden daarom geschaduwd en afgeluisterd, waardoor het criminele netwerk steeds beter in kaart kon worden gebracht..
Ontdaan van hun bewijs van herkomst werden de boeken hoofdzakelijk op de internationale markt aangeboden aan boekhandelaren en particuliere verzamelaars. Inmiddels was in de zomer van 2012 internationaal, onder meer via eBay, ruchtbaarheid aan de diefstal gegeven. Men was aldus gewaarschuwd voor mogelijke dubieuze herkomst van antieke boeken uit de periode van de 15e-17e eeuw.

Netwerk

Economisch gewin gold als belangrijkste motief voor de verdachten: bij elkaar gaat het om een miljoenenzwendel. In de antiquarische boekhandel gaan grote bedragen om, variërend van honderden tot vele tienduizenden euro's per stuk.

Een van de nieuwe sporen leidde naar Duitsland. Hier werd in de loop van 2013 de Duitse boekhandelaar Herbert Schauer gearresteerd die 543 boeken uit verschillende Italiaanse bibliotheken in zijn magazijn had liggen. Schauer is sinds 2007 eigenaar van veilinghuis Zisska & Schauer. Voor deze partij boeken betaalde hij op voorhand 1 miljoen euro, nog voordat de boeken zouden worden geveild; dit zegt tevens iets over de verwachte opbrengst.

Tussen de dertien andere verdachten zit de 38-jarige priester Sandro Marsano, die zeker 60 duizend euro opstreek. Als conservator van de bibliotheek schakelde de priester een paar dagen na De Caro's aanstelling in juni 2011 het beveiligingsalarm uit. De aflevering van dozen vol boeken kon nog diezelfde maand beginnen.

De Caro staat eind 2013 met zijn mede-verdachten opnieuw voor de rechter in Napels, ditmaal wegens criminele samenzwering.

Vervalsingen 

Behalve heling van antieke originele exemplaren, werden er tevens vervalsingen in omloop gebracht zo is inmiddels gebleken.

Tijdens een bezoek aan de Nationale Bibliotheek van Italië, zo vertelde De Caro tijdens een verhoor, verwisselde hij de eerste editie van Galileo Galilei's Sidereus Nuncius voor een namaakexemplaar. Het boek dat er nu staat is dus nep. Waar het vandaan komt is onbekend, net als wie het maakte en het aantal andere valse boeken dat circuleert.

Galileo's Siderius Nuncius Magna (1610). Bron: SSPL/reporters.

Deze vervalsingen werden in Argentinie gemaakt (drie van de verdachten zijn Argentijns).

Huzarenstukje

De Caro's vervalsing van werken van Galileo geldt mogelijk als zijn huzarenstukje. Een van de weinige wapenfeiten uit zijn leven is namelijk dat hij een tweedelige studie over Galileo Galilei heeft geschreven. Met deze voorkennis lijkt hij vervolgens op eigenzinnige (en creatieve) wijze aan de slag te zijn gegaan.
In 2005 probeerde hij reeds een kopie van dit werk in de Verenigde Staten te verkopen. Door het opduiken van andere kopieen van ditzelfde boek plus kopieen van andere werken van Galileo konden de vervalsing alsnog worden aangetoond door Nick Wilding, nadat een eerdere Duitse studie de authenticiteit van het boek (met name op uiterlijke kenmerken) had onderstreept.
Het namaken van een heel antiek boek is een bijzonder gecompliceerd proces dat alleen door recente technische ontwikkelingen mogelijk is. Zowel onderzoekers als vervalsers maken hierbij in gelijke mate gebruik van digitalisering, waardoor oude teksten in hun geheel wereldwijd gemakkelijker beschikbaar zijn geworden.

Opsporing

Ondanks de schokkende aard en omvang van de roof, met zijn veronachtzaming voor cultureel erfgoed (waarvan de totale schade volgens een rapport van het ministerie van Cultuur geschat wordt op 20 miljoen euro), schat de politie o.l.v. majoor Antonio Coppola dat inmiddels 80% van de verdwenen boeken uit de Girolamini bibliotheek is opgespoord - een opmerkelijk hoog percentage en uiteraard zeer goed nieuws.
En is er goede hoop dat het merendeel van de overige boeken uiteindelijk binnen enkele jaren alsnog zal worden geretourneerd, zelfs al ontbreekt het totale overzicht. Handel in (gestolen) cultureel erfgoed is vaak schimmig van aard en komt pas na verloop van tijd boven water.
Er zijn tevens plannen om de bibliotheek weer in ere te herstellen. Desondanks is de roof exemplarisch voor de algemene verwaarloosde staat van Italië's bibliotheken volgens een woordvoerder, die onderaan de lijst met prioriteiten staan.
De zaak wordt nu al vergeleken met de grootste boekendief van de 19e eeuw: de Italiaanse aristocraat Guglielmo Libri. Die was zo erudiet dat hij in sommige hoeken nog altijd verdedigd wordt.


Gerelateerde blogs:
Het bizarre leven van archiefdief Barry Landau
Het duurste document (ooit)

Bronnen:
http://www.bbc.co.uk/news/magazine-25403595
http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2668/Buitenland/article/detail/3554934/2013/12/02/Bibliotheekbaas-ontpopt-zich-als-spin-in-web-van-boekendieven.dhtml
http://www.standaard.be/cnt/dmf20131202_00868444
http://informatisubito.myblog.it/2012/04/19/girolamini-sequestrata-la-biblioteca-il-direttore-de-caro-in/
http://community.ebay.com/t5/Booksellers/The-Girolamini-Library-Thefts-a-message-from-ILAB-President/td-p/2680189
http://www.nytimes.com/2013/11/30/books/unraveling-huge-thefts-from-girolamini-library-in-naples.html
http://www.nytimes.com/2012/08/12/world/europe/naples-librarys-plunder-highlights-entrenched-dealings.html?pagewanted=all
http://www.nytimes.com/2013/12/23/books/book-theft-in-italy-with-a-hint-of-politics.html?src=recg
http://www.theguardian.com/world/2013/jan/30/italy-fears-vanifhing-heritage-sacking-historic-library
http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/9596240/Italian-library-director-accused-of-stealing-works-by-Galileo-and-other-books.html
http://homer.gsu.edu/blogs/library/2012/09/26/gsu-faculty-member-uncovers-fake-book-sold-by-corrupt-library-director/
http://www.lagazzettadelmezzogiorno.it/english/german-auction-house-owner-nabbed-in-girolamini-library-case-no648186/
http://www.corriere.it/english/12_aprile_17/girolamini_506eea66-8884-11e1-989c-fd70877d52ac.shtml
http://www.petizionepubblica.it/?pi=Gerolami
http://www.nytimes.com/2013/03/22/arts/design/show-puts-count-guglielmo-libri-in-an-unflattering-light.html http://www.verloren.nl/boeken/2086/231/891/historische/the-life-and-times-of-guglielmo-libri-1802-1869