Archieven en sociale revoluties: Bosnië (2014)

Zoals wel vaker het geval is bij sociale revoluties, vormen overheidsorganen of gebouwen een belangrijk doelwit. Het publiek verbranden van archieven is daarbij bijna een vast ritueel als afrekening met het verleden.

Summary
The State Archive of Bosnia-Herzegovina has been vandalized as a consequence of civic unrest in the country. A quick and international response is needed to rescue important historic documents.

Bosnië-Herzegovina

Sinds enkele dagen zijn er hevige onlusten in Bosnië-Herzegovina. Afgelopen week begonnen ze in Tuzla, de derde stad van het land, en zijn inmiddels uitgebreid naar Mostar en Sarajevo.
Het zijn de zwaarste onlusten sinds het einde van de burgeroorlog in 1995. Ditmaal zijn het geen etnische rellen, maar vormt de hoge werkloosheid (tot wel 40%) de belangrijkste aanjager. De politiek lijkt niet bij machte om iets aan dit economische probleem te doen.
De anti-regeringsdemonstranten keren zich tevens tegen de corruptie van politici. De betogers voelen zich alsof ze niets te verliezen hebben en eisen het aftreden van de regering. In oktober zijn er nieuwe verkiezingen in het land.

Gebouwen

Gisteren meldde ik al op twitter dat ik op sommige foto's duidelijk papier verspreid op straat zag liggen als gevolg van plunderingen. Het presidentiële paleis is vrijdag deels verband en ook andere lokale overheidsgebouwen in Sarajevo. In Tuzla moesten mensen zelfs uit een brandend gebouw van het lokale bestuur springen.

Anti-regeringsdemonstranten in Bosnië-Herzegovina. Foto: Reuters.

Staatsarchief

Vanmorgen is er helaas het nieuws dat er ook brand is gesticht in het staatsarchief van Bosnië-Herzegovina. Het gebouw staat nog overeind maar ruiten zijn duidelijk ingeslagen en binnen heeft brand gewoed; op sommige foto's smeult het papier nog na.
Betogers zijn vermoedelijk het gebouw binnengedrongen, hebben archieven uit de stellingen op de grond gegooid en is er vervolgens brand gesticht.
Volgens directeur Šaban Zahirović valt de schade nog niet exact in te schatten, maar is het culturele verlies in elk geval groot. Vaststaat dat het getroffen depot juist datgene is waar de meest waardevolle (en vermoedelijk tevens oudste) stukken lagen opgeborgen. Het betreft onder meer archieven uit de Ottomaanse periode en van de Oostenrijks-Hongaarse monarchie.

Nationale bibliotheek

Bosnië kende aan het begin van de twintigste eeuw twee oorlogen: het regionale Balkan-conflict stond zelfs min of meer aan de wieg van de Eerste Wereldoorlog. In de jaren negentig (van 1991-1995) was het land nog strijdtoneel van hevige etnische onlusten. De oorlog rond het uiteenvallen van Joegoslavië werd gezien als het grootste (politieke) falen van de internationale gemeenschap sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog.

Brand in de nationale bibliotheek van Sarajevo, 1992. Foto: AP.

Eind augustus 1992 werd de nationale-en universiteitsbibliotheek, een monumentaal gebouw, grotendeels verwoest na een bombardement van de Bosnische Serviërs o.l.v. Radovan Karadzic en generaal Ratko Mladic.
Circa 80 tot 90% van de collectie, meer dan twee miljoen boeken, ging toen in vlammen op inclusief enige honderden documenten. Brandweermannen die te hulp snelden werden zelfs beschoten. De bewuste aanval op de bibliotheek werd aldus het symbool van de dood van een multi-etnische samenleving.

Culturcide

Volgens de Haagse Conventie van 1954 inzake de bescherming van culturele goederen is de bewuste vernietiging van cultureel erfgoed een oorlogsmisdaad. Naar aanleiding van het bombardement op de bibliotheek van Sarajevo werd een nieuw woord bedacht, culturcide, ook al lijkt dit nog weinig brede ingang te hebben gevonden.

Historische nalatenschap

Na het grote culturele verlies uit 1992, hebben Bosnische hooligans in 2014 verdere onherstelbare schade toegebracht aan de historische nalatenschap van hun land. Archieven die een eeuw van conflicten hadden overleefd, zijn daarbij alsnog deels verloren gegaan. Dat dit juist aan de vooravond van de herdenking van de Eerste Wereldoorlog honderd jaar later is gebeurd, maakt dit verlies des te tragischer.
Te hopen valt slechts dat de internationale culturele gemeenschap snel te hulp komt om te redden wat er nog te redden valt.

Van wie zijn de joodse archieven uit Irak?

Van wie zijn archieven eigenlijk? Van organisaties, gemeenschappen, landen of mensen? Die vraag valt niet altijd eenduidig te beantwoorden.

Summary
There is an increasing demand from the Jewish community not to return the  so-called 'Iraqi Jewish Archive', which is scheduled for summer 2014, to the country of Iraq itself.

Invasie Irak

Op 6 mei 2003 vonden Amerikaanse troepen tijdens de tweede invasie van Irak op zoek naar massavernietingswapens in een kelder van een gebouw in Bagdad een grote hoeveelheid voorwerpen en documenten m.b.t. de joodse gemeenschap van dat land. Het gebouw bleek van de inlichtingendienst of geheime politie Mukhabarat te zijn; de kelder stond ruim een meter onder water.

Iraqi Jewish Archive

Het archief, dat inmiddels beter bekend staat als de 'Iraqi Jewish Archive' (maar dat niet is), werd voor conservatie teruggebracht naar de Verenigde Staten. Het duurde twee weken om de ruim 2.700 boeken en tienduizenden documenten voor transport gereed te maken.
Van Amerikaans belastinggeld werd vervolgens in een hulpdepot in Texas voor 3 miljoen dollar aan selecte documenten gerestaureerd plus tevens gecatalogiseerd, gefotografeerd en gedigitaliseerd. In het najaar van  2013 (tot begin 2014) werd een aantal belangrijke stukken tentoon gesteld in de National Archives te Washington onder de titel 'Discovery and Recovery'.

Voor het NARA was de tentoonstelling vooral een gelegenheid om de eigen expertise in conservatie eens te benadrukken. De tijdelijke tentoonstelling trok 16.000 bezoekers: een record. Vanaf 5 februari is zij ook te zien in New York in het Museum of Jewish Heritage.

Levend archief

Een deel van het archief dat niet kon worden gerestaureerd is tussentijds in een aparte ceremonie begraven. Volgens joodse wetten dienen heilige objecten, zoals een thora (of tora(h)), die niet meer gebruikt kunnen worden wegens schade te worden begraven.

De beschadigde thorarollen alvorens de begraving. Foto: AP

De begrafenisceremonie te New York. Foto: AP.

Teruggave

Volgens afspraak op regeringsniveau zullen de archieven in de loop van 2014 worden teruggegeven aan Irak (de Nationale Bibliotheek en Archief) als de digitalisering te College Park, Maryland voltooid is. Maar daar begint nu steeds breder verzet tegen te ontstaan. Inmiddels kan men ook een online petitie tekenen om dit te stoppen.
Hoewel er meerdere archieven uit Irak zijn meegenomen, is dit het enige archief dat de regering voorlopig echt terug wil. De Huffington Post spreekt daarom van 'a test case':

To return the archive to Iraq would be like 'returning stolen property to the Nazis'.

Iraqi Jewish Archive

De in 2003 aangetroffen collectie was bij elkaar geplunderd van joodse organisaties en synagogen te Bagdad. De joodse gemeenschap werd onder het bewind van dictator Saddam Hussein actief vervolgd.

Irak had de oudste joodse diaspora ter wereld, een overblijfsel van het Babylonische rijk, en telde kort na de Tweede Wereldoorlog in Bagdad nog 150.000 mensen (dat was ongeveer 40 procent van de bevolking).
In de nadagen van Saddam's bewind waren dat er nog minder dan honderd; nu zijn ze op de vingers van één hand te tellen.

Moraal

Uit overwegend morele overwegingen ('Irak verdient dit archief niet terug') wordt er inmiddels bezwaar gemaakt tegen deze teruggave. Dit gebeurt met name vanuit joodse organisaties die, i.s.m. congresleden, al een resolutie hebben ingebracht in de senaat om opnieuw over de kwestie te onderhandelen. Teruggave aan 'a Jewish-free Iraq' zien zij als anathema.
Onder meer wordt gesteld dat er in Irak bijna niemand meer is die de documenten op hun waarde kan schatten. Intussen is buiten Irak, in Israel, een bloeiende Iraaks-joodse gemeenschap ontstaan die dat beter zou kunnen en ook meer affiniteit heeft met de archieven van hun voorouders. En geen Israeliër zou Bagdad veilig kunnen bezoeken (dit geldt overigens voor nog wel meer mensen): de situatie is er nog altijd erg instabiel.
Kort samengevat: er zijn (vrijwel) geen joden meer in Irak; er is geen brede interesse in erfgoed; en het land is ontoegankelijk en onveilig. Dat de collectie uit oogpunt van zowel preservatie als toegankelijkheid elders beter gehuisvest kan worden staat buiten kijf, maar is dit als argument toereikend om de afgesproken teruggave alsnog te blokkeren?

Eigenaar?

Er is in feite niemand in het land zelf om de collectie aan terug te geven, behalve een regering die de joodse gemeenschap heeft uitgemoord. Op haar beurt heeft de overheid de stukken gestolen van derden en is dus onrechtmatig in het bezit ervan gekomen. Het feit dat dit waarschijnlijk niet bekend was ten tijde van de overeenkomst uit 2003 biedt alsnog een mogelijke juridische uitweg.
Teruggave aan de rechtmatige eigenaars (of archiefvormers) is ten dele mogelijk, ook al gaat de collectie terug tot de 16e eeuw. Edwin Shuker (58), die in 1971 naar Groot-Brittannië vluchtte, herkende op de tentoonstelling zijn eigen schooldiploma.

Het schooldiploma van Edwin Shuker.

Het merendeel van de stukken is niet uitzonderlijk van aard: het gaat meest om 'communal documents' als diploma's, foto's, kalenders etc. Veel stukken zijn in die zin - los van de context - het bewaren niet eens waard. Er zijn ook weinig religieuze stukken.
Hoewel Irak in de huidige situatie waarschijnlijk niet goed voor de archieven kan zorgen, is de suggestie als zouden ze delen kunnen gaan verkopen dan ook strijdig met de opvatting dat het archief in cultureel opzicht weinig bijzonder waardevolle objecten bevat.

Digitalisering

Opvallend is tevens wat de pers in dat opzicht vindt van wereldwijde toegankelijkheid als gevolg van digitalisering van archiefmateriaal:

Even if the archive is digitized and accessible online, Iraq's Jews and their descendants, 90 percent of whom are in Israel, will be debarred from access to the original documents.

Digitalisering mag dus niet ten koste gaan van toegang tot originele stukken, iets dat bijvoorbeeld in Nederland wel steeds vaker het geval is en waarmee (archief)wetenschappelijk onderzoek wordt bemoeilijkt.

Slot

Als 'Iraqi Jewish Archive' heeft deze collectie van joodse documenten, kortom, een nieuwe identiteit gekregen met als gevolg een extra toegevoegde betekenislaag. De betreffende archiefstukken zijn nu ongewild 'historical witness' van een voorbije periode en representeren inmiddels een heel ander verhaal.
Deze willekeurig ontstane collectie is daarmee nu zelf het archief geworden over de gestolen joodse identiteit van een land (Irak). En de Amerikaanse overheid zit, zo lijkt het, onderhand opgescheept met het zoveelste hoofdpijndossier als gevolg van de bezetting van Irak.


Bronnen:
http://www.tabletmag.com/scroll/161233/dont-return-the-iraqi-jewish-archive
http://iraqijewisharchives.org/
http://www.ija.archives.gov/exhibit/exhibit
http://www.nytimes.com/2013/11/11/arts/design/iraqi-jewish-documents-at-the-national-archives.html?_r=0
http://articles.latimes.com/2013/dec/02/world/la-fg-iraq-artifacts-20131202
http://www.reuters.com/article/2013/11/26/us-iraq-jews-idUSBRE9AP0VR20131126
http://www.huffingtonpost.com/lyn-julius/post_6656_b_4602861.html
http://www.archives.gov/press/press-releases/2014/nr14-07.html
http://www.timesofisrael.com/damaged-iraqi-torah-scrolls-buried-in-long-island/
http://www.bbc.co.uk/news/magazine-24830078
http://www.washingtonpost.com/local/archives-readies-a-schoolgirls-records-and-a-trove-of-jewish-treasures-for-return-to-iraq/2013/08/13/8b23c7a0-f9ec-11e2-8752-b41d7ed1f685_story.html
http://www.shadowinbaghdad.com/trailer.html


Inzet: de archieven liggen in de zon te drogen.

Open archief communisme Bulgarije

Van wie zijn archieven eigenlijk? Van organisaties, archiefdiensten of gewoon van de mensen c.q. het volk? Deze vraag is met name relevant voor landen met een niet-democratische rechtsstaat in het verleden en of waar mensen grootschalig zijn bespioneerd en wier eigen private verleden deels in officiele staatsarchieven ligt opgeslagen.

Summary
The Bulgarian president has announced new initiatives to address his country's past through opening up its archives of communist repression. After twenty-five years there should now be free access to these records.

Bulgarije

In Bulgarije is een discussie opgelaaid over wat te doen met bepaalde archieven uit het communistische verleden. President Rossen Plevneliev vindt dat de archieven van de communistische veiligheidsdienst, Darzhavna Sigurnost, volledig openbaar moeten worden. Die archieven dienen volgens hem tevens te worden gearchiveerd, gedigitaliseerd en te worden overgegeven aan de nationale archiefdienst.

Symboliek 1 februari

Ter gelegenheid van de derde nationale verzoeningsdag op 1 februari, als blijk van erkenning voor de slachtoffers van het communistische regime, hield hij afgelopen zaterdag een videoboodschap. De datum zelf verwijst naar een bekende historische gebeurtenis uit 1945 toen vele tientallen mensen ter dood werden veroordeeld.

President Plevneliev, zelf lid van de centrumrechtse partij, constateerde dat er veel tijd en moeite is gepleegd om de archieven gesloten te houden waardoor tussentijds de waarheid kon worden gemanipuleerd. De gebrekkige evaluatie van misdaden onder het communisme, beschouwt hij inmiddels als de belangrijkste fout uit de periode van transitie.

Openbaarheid

"There's nothing left to hide after 25 years. Let everybody have access to these records, instead of having a mediator read the archives for us," Bulgaria's head of state noted, according to reports of Sega daily.
"There is no need for a mediator between us and the truth. All citizens and students in secondary and higher education have the right to learn the truth about the secret services of the totalitarian regime firsthand. Let us once and for all put an end to speculations surrounding DS, let us put it in the State Archives and provide universal access to it in an intelligent way, like European countries did a long time ago," Plevneliev said.

Commissie

Gevelbord van COMDOS. Bron: targetbrussels.be

Het archief wordt nu nog beheerd door een onafhankelijke commissie (COMDOS) die als enige vrije toegang heeft tot de dossiers.

Onderzoeken die de commissie naar de archieven deed, wezen uit dat politici, parlementariërs, diplomaten, journalisten en wetenschappers in dienst waren van de veiligheidsdienst. Het communistische regime werd in 1989 omver geworpen. Bij de toetreding tot de Europese Unie in 2007 werd het archief voor de commissie opengesteld.

De commissie bestaat uit in totaal negen personen (en niet 13.000, waar sprake van is in de Nederlandse pers; dit aantal slaat vermoedelijk eerder op het aantal onderzochte personen of uitspraken) en beheert archieven uit de periode 1944-1991. Zij staat onder supervisie van het parlement en huist sinds 2011 in een nieuw gebouw te Sofia naast de opera.

Stapels met dossiers te COMDOS. Bron: targetbrussels.be

Mythes

Het werk van de commissie heeft volgens de president als een rem op de maatschappelijke vooruitgang of openheid gefungeerd.

"Instead of doing that, there have been unceasing attempts to create a parallel reality and myths about Todor Zhivkov being a man of the people, about the "good" DS agents who did not work for the party but for the state, etc., conveniently forgetting about labor camps, prisons and the terror exercised by these same professionals over the Bulgarian people," Plevneliev declared.
Bulgaria's President claimed that a number of political formations had tried to keep the truth about the secret service of the totalitarian regime partially hidden.
"Enough is enough! Let us close this page in a dignified way, enough damage has been incurred through its half-hearted reading," he stated.

Todor Zjivkov (1911-1998) was de belangrijkste Bulgaarse leider onder het communisme.

Parallellen

De ontwikkelingen in Bulgarije, een land dat momenteel nogal onder vuur ligt in Europa vanwege zijn migranten, vertonen daarmee interessante parallellen met het lot van de voormalige Stasi-archieven uit Oost-Duitsland. Sinds 2008 bestaat er dan ook tevens een Europees netwerk van landen met geheime politiearchieven om deze gedeelde problematiek te exploreren.


Bronnen:
http://www.novinite.com/view_news.php?id=157791
http://www.telegraaf.nl/buitenland/22261048/___Open_archief_communisme___.html
http://www.iiccr.ro/en/press/press_releases/partnership_between_iiccmer_and_the_authority_that_manages_the_archives_of_the_former_communist_secret_services_in_bulgaria/
http://www.comdos.bg/
http://www.targetbrussels.be/article/bulgarian-archive-blog
http://eureconciliation.wordpress.com/national-institutions-responsible-for-the-investigation-and-archival-of-communist-crimes/


Inzet: foto van het herdenkingsmonument te Sofia.