Wereldwandelen (19): wereldtonrollers (2)

Jan Vet is zeker niet de eerste wereldtonroller geweest (voor wie daar nog aan zou twijfelen). Die eer gaat vermoedelijk naar de Duitser J.G. Elsenhaus uit Waldkirchen gelegen in Beieren (regio Neder-Beieren) begin 20e eeuw.

J.G. Elsenhaus of 'den man met 't vat'

Johann Georg Elsenhaus vertrok op 12 september 1903 uit Rome voor zijn wandeling met als eindbestemming St. Louis. Gedurende zijn reis trok hij een grote ton achter zich aan. De wandeling was een weddenschap: in ruil voor 5.000 dollar moest hij op 29 september 1904 in St. Louis, Missouri zijn. In die plaats vond namelijk dat jaar de Wereldtentoonstelling plaats, die duurde van eind april tot begin december. Ook allerlei vormen vsn entertainment, zoals dit, had zijn plaats op dergelijke tentoonstellingen.

Leeuwarden

Van zijn rondgang door de provincie Friesland is in de kranten uitgebreid verslag gedaan. Op maandagmiddag 9 augustus 1904 arriveerde hij in de loop van de middag te Winschoten, van waar de reis doorging naar Leeuwarden.

Hedennamiddag [12 augustus] ongeveer 1 uur is Elsenhaus gezond en wel met zijn vat te Leeuwarden gearriveerd. Dat hij de belangstelling trok, behoeft niet gezegd; zijn wandeling naar ,,de Klanderij'' had wel iets van een triumftocht.

[Grand Hotel de Klanderij te Leeuwarden, o.a. bekend vanwege kampioenschappen schaken en biljarten]

Onze held gevoelde zijn waardigheid en groette voortdurend rechts en links. Het hoofd der politie had voor een geleide gezorgd, dat hem van de Hoeksterpoort af naar ,,de Klanderij'' bracht.
Daar was 't gedurende een paar uren een drukke beweging. Onze held maakte van de gelegenheid gebruik, om ras een goed aantal ,,ansichten'' aan den man te brengen. Die ,,kaarten'' stellen hem voor, terwijl hij op marsch is met zijn vracht. Het bijschrift luidt:

,,Grüsse von dem Fassreizenden,
Auf der Reise nach Rom hab ich manches ges[ehen?]
Ich habe erlebet so viel,
Jetzt will ich nach St. Louis gehen,
Die Ausstellung dort ist mein Ziel.
Kauft deshalb die Karten jetzt heute
S'erinnert Euch lang an die Fahrt,
Es reuet Euch niemals Ihr Leute,
Wenn, nicht mit dem Geld ihr da spart''

Nu, de ,,Leute'' spaarden hun geld niet; het duurde slechts kort en alle kaarten waren uitverkocht. Een kameraad, die hem van Bremen af door Nederland vergezelt, ging er op uit om nieuwe ,,ansichten'' van de post te halen.
De opbrengst der kaarten moet voorzien in de behoeften van onzen reiziger; de afspraak was, dat hij zonder eenige middelen mee te nemen, zijn einddoel moest bereiken. We twijfelen niet, als de verkoop a 10 cts. overal is zooals te Leeuwarden, of het komt wel goed.

We informeerden of steeds iemand hem gezelschap houdt.
,,Neen, ze verlangen altijd weer naar huis", was 't bescheid.
Of hij dacht te slagen?
,,Dat weet ik niet".
Maar wat hij er van dacht?
,,Ik durf er niet aan denken, dan word ik verrückt" (gek).
Wanneer hij gistermorgen van Groningen was vertrokken?
,,Om 10 uur ongeveer."
Waar hij hedennacht geslapen had?
,,In het hooi".
Of hij altijd in het hooi sliep?
,,Neen, maar niet allen doen open, als ik 's avonds of 's nachts aanklop; er zijn overal goede, maar ook slechte menschen."
Het bleek ondertusschen, dat hij den nacht onder Twijzel had doorgebracht.
Verder vernamen we, dat hij met zijn vat geregeld 6 1/2 kilometer per uur aflegt. Het plan was, hedenmiddag nog naar Sneek te gaan om verder over Stavoren zijn reis te vervolgen. Tijdens zijn oponthoud in de Klanderij werd een ,,opname" voor ,,de Prins" van onzen man genomen.

'Hij neemt den tijd er van'

De man met het vat, zoals Elsenhaus inmiddels beter bekend stond, bleef langer dan verwacht in het Grand Café hangen.

Deze is niet, zooals we verwachten, gistermiddag uit Leeuwarden vertrokken. We hebben hem gisteravond [14 augustus] weer aangetroffen in de ,,Klanderij''.
Hij neemt den tijd er van. 't Schijnt hem hier goed te zijn bevallen - we vernamen althans, dat hij den middag niet ongebruikt had laten voorbij gaan. Den geheelen avond door was het café een punt van meer dan gewone attractie; zelfs toen 't gas reeds lang aangestoken was, stond nog een heele schaar belangstellenden te wachten. Waarop? Onze reiziger nam van alles niet de minste notitie en bleef kalm binnen. Zijn begeleider was over het lange oponthoud weinig gesticht. Een der aanwezigen opperde het vermoeden, dat het onzen man onmogelijk zou zijn op tijd de plaats zijner bstemming te bereiken, als hij na aankomst te New-York vandaar naar St. Louis moest loopen. Om dien belangstellende gerust te stellen, informeerden we bij den ,,Globetrotter'' en vernamen, dat hij in Amerika slechts 9 dagen behoeft te loopen; van New-York gaat het per spoor naar Mississippi en vandaar per voet met het vat achter zich tot het eindstation, St. Louis.
We voegen voor de volledigheid hier aan toe, dat we ook naar de controle onderzoek hebben ongesteld en vernamen, dat overal in de dorpen, die gepasseerd worden, afteekening plaats heeft door politieagenten, marechaussees, (gendarmes noemde onze man ze) of ook door particulieren.
Hedenmorgen ongeveer 9 uur is hij met zijn vat achter zich aan op reis gegaan naar Sneek.

Sneek

Op 15 augustus om ongeveer 3 uur in de middag arriveerde Elsenhaus onder veel belangstelling in Sneek. Al de vrijdagavond tevoren werd er naar hem uitgekeken. In het café ,,Onder de Linden'' werd hij bij monde van dhr. P. Abbinga namens de Vereeniging tot bevordering van het vreemdelingen-verkeer ontvangen en verwelkomd.

[De Marktstraat te Sneek, met links het café Onder de Linden]

Gedurende de hele verdere namiddag en avond was Elsenhaus 'het middelpunt van onderhoudende gezelligheid en verkeer.' Over zijn ontvangst te Sneek was hij bijzonder te spreken.
Van zijn komst werd o.a. gebruik gemaakt door de firma J. Veen en Co om reclame te maken. 'De firma ,,Veen's Cacao'' legde onmiddellijk beslag op den globe-trotter - wel te verstaan, voor hare publiciteit op zijn vat!' Bij zijn vertrek de volgende morgen prijkte er op een der bodems van zijn rollend vat ,,Veens-Cacao, Sneek-Holland".
Een geweldige reclamestunt uiteraard, eentje die bovendien stand hield tot het einde van de reis. Hoewel samen met Van Houten te Weesp een van de grootste Nederlandse producenten van chocolade in de 19e eeuw, werd de fabriek rond 1900 gesloten. Het Openluchtmuseum te Arnhem bewaart nog een winkelinterieur van de firma.

Reisschema

De stevige ('kloek-gebouwden') en gebruinde wandelaar vertrok de volgende dag om half negen. Hij hoopte via Woudsend, Elshuizen, Nijega, Oudega, Kolderwolde, Hemelum en Warns uiteindelijk Stavoren te bereiken. Van Stavoren zou het met de pont van 1 uur 7 min. (Gr.) precies verdergaan over Enkhuizen, de Streek, Hoorn, Purmerend en Zaandam naar Amsterdam.
De hoofdstad was het volgende rustpunt in zijn reis, waar hij nog de volgende avond dacht aan te komen. Op 20 augustus hoopt hij zich te Rotterdam in te schepen voor zijn reis naar Amerika.

Stavoren

Zondagavond [16 augustus] kwam hier te circa negen uur aan de man met het vat. Hij nam zijn intrek in het hotel ,,Dooper'', waar het hem niet aan belangstelling ontbrak. Vlug gingen de kaarten van de hand en gezellig was men onder kout en zang eenigen tijd samen.
Maandagmorgen vertrok Elsenhaus per eerste gelegenheid naar Enkuizen. Ook op de veerboot vonden de ansichten gretig aftrek.

[Sluiszicht te Stavoren, met rechts hotel Dooper]

Einddoel

De 21e werd de voetreis via Haarlem naar Rotterdam voortgezet maar wederom was er sprake van enig oponthoud.

'Hij was eenigszins teleurgesteld door het weer van eergisteren, dat hem te laat in Rotterdam doet aankomen om de boot naar New-York te halen. Elsenhaus beweert nog tijd genoeg te hebben om de weddenschap van 5000 dollars te winnen. Zijn reis is nauwkeurig bepaald en afgebakend zoo mag hij van New-York naar Baltimore sporen.'

Toch liep het uiteindelijk goed af met de Duitser. Vanuit Rotterdam vertrok hij met de boot naar New York. Vandaar ging het per trein naar Mississippi. Hier wachtte hem nog een mars van 19 dagen naar St. Louis. De belangstelling in Friesland was zo groot geweest, dat men hem niet vergeten was (en omgekeerd): zijn aankomst werd in de krant gemeld.

,,Zu Fuss von Waldkirchen nach Rom. Von Rom nach Waldkirchen. Von Waldkirchen nach St. Louis. Weltaussutellung Amerika. Sneek.''
Dit zijn de letters, die we lezen op een groot vat, afgebeeld in de Chicago American, waarnaast het portret van ,,den man met het vat,'' die verleden zomer onze provincie doorrolde.
Elsenhaus is 25 nov. l.l. te St. Louis gearriveerd en hield zich een paar weken geleden te Chicago op. Hij heeft dus de weddenschap gewonnen, doch blijft nog een poosje doorrollen.
't Schijnt een gewoonte geworden te zijn en naar men weet is een gewoonte moeilijk af te leeren.'

Tot slot

Volgens de termen van de weddenschap had Elsenhausen de weddenschap niet gewonnen - hij was bijna twee maanden te laat - maar vermoedelijk heeft men over het hart gestreken. Elsenhaus is daarmee een van de weinige globetrotters wier begin-en eindpunt vaststaan. Zijn roem was desalniettemin, evenals al zijn collega's wereldreizigers, maar tijdelijk en zeer beperkt.

Bronnen
Leeuwarder Courant 11-08-1904; 13-08; 15-08; 16-08; 18-08; 22-08; 10-04-1905.
Nieuwsblad van Friesland 17-08-1904.
Utrechtsch Nieuwsblad 11-08-1904.
Openlucht Museum, Collectie winkelinterieurs:
http://www.openluchtmuseum.nl/en/index.php?pid=419&item=238