Het bizarre leven van archiefdief Barry Landau

Gisteren is Barry H. Landau (63 à 64 jaar oud) veroordeeld tot zeven jaar cel voor het stelen van talloze documenten in de Verenigde Staten. Hiermee komt voorlopig een eind aan de geruchtmakendste archiefdiefstal ooit. Maar wie is hij precies?

Jeugd

Er is niet al te veel bekend over Landau zelf, geboren ca. 1948, en het weinige dat bekend is staat sinds zijn aanhouding niet langer vast. Hij komt oorspronkelijk uit Queens, New York; later zou hij proberen zijn duidelijk hoorbare accent te verhullen. Zijn vader was een handelaar in kaartjes voor Broadway en zijn moeder een fotografe die werkte voor Walter Winchell, een van Amerika's beroemdste roddeljournalisten. Volgens Landau diende zij in de Tweede Wereldoorlog als luchtmachtpilote. De grootouders waren immigranten.
Op 10-jarige leeftijd ontmoette Landau zijn eerste president: Dwight D. Eisenhower op het vliegveld van La Guardia toen deze in 1958 NY bezocht. Dit zou uitlopen op een bezoek aan het Witte Huis voor de Easter Egg competitie en het begin worden van een obsessie met Amerika's leiders.

New York Socialite

In de jaren zestig en zeventig is Landau een frequente bezoeker van allerlei feestjes en partijen. Zo komt hij o.a. voor in de dagboeken van Andy Warhol. Hij was overal aanwezig en liet graag namen vallen van mensen die hij allemaal kende. Niet iedereen kan zijn aanwezigheid waarderen; hij wordt gezien als 'a social climber' en is 'sycophantic' van karakter.
Hij is in die tijd persagent voor actrices als Eartha Kitt, Phyllis Diller en Patricia Neal. In 1979 belandt hij op de voorpagina van de New York Post, over het algemeen geen aanrader. Hij verklikt Hamilton Jordan, Chief of Staff van president Jimmy Carter, die hem vraagt om cocaïne te kopen in Club 54 in NY. Bij deze zaak is ook de beruchte fixer Roy Cohn betrokken. Een en ander leidt niet tot een veroordeling.

'An ordinary person whose led an extraordinary live' (volgens hemzelf)

New Yorkers zien zogezegd door hem (en zijn b-s) heen maar zijn typische mix van Broadway, Hollywood en Washington vormt inmiddels een geheel eigen aantrekkingskracht. Hoewel het hem niet echt voor de wind gaat - zo heeft hij bij gelegenheid geen geld voor de taxirit terug na een feest - blijven de invitaties in de jaren tachtig maar komen, en voor steeds exclusievere gelegenheden: onder meer een gala van Prins Charles of diners van presidenten. Hij komt overigens vaak wel als gast van een gast.

Bij sommige gaat hij vergezeld van Lynn von Furstenberg (de tweede vrouw van Egon von Furstenberg). Ook staat hij staat op foto's met onder meer Frank Sinatra en Oprah Winfrey of gaat hij uit met Liza Minnelli. Zijn uiterlijk verraadt desondanks een meer eenvoudige komaf: hij heeft een wat morzig voorkomen. Naar eigen zeggen heeft hij een 'production and consulting firm'.

Presidential historian: "the backstory of the American presidency"

Ergens in de jaren negentig vindt Landau zichzelf opnieuw uit: ditmaal als (presidentieel) historicus, zonder enige wetenschappelijke kwalificaties. Inmiddels kan hij wel bogen op een aanzienlijke collectie memento's die hij heeft bewaard en verzameld: uiteindelijk wordt het de grootste privé-collectie inzake het Amerikaanse presidentschap. Zijn specialiteit geldt vooral de inauguratie, zoals uit onderstaande video van 2005 blijkt.

chapter 9 from SS on Vimeo.

Later zal hij claimen acht presidenten (vanaf LBJ) te hebben gediend, weliswaar in ondergeschikte functies, maar hiervoor is nauwelijks enig bewijs voorhanden. Woordvoerders van diverse presidentiële bibliotheken ontkennen in ieder geval enige officiële dienstbetrekking.

Zelf zegt hij daarnaast consultant te zijn namens het Witte Huis (of de presidenten) voor historische aangelegenheden oftewel 'planning historic events'; vermoedelijk komt dat dichter bij de waarheid. Zijn netwerk aan kennissen in Hollywood en Washington is in ieder geval indrukwekkend.

Landau (met baard) en de Reagans.

Boek

Op televisie verschijnt hij steeds vaker bij CNN, NBC's Todayshow of andere netwerkstations om het ceremonieel en de glamour van het Witte Huis toe te lichten. In 2007 verschijnt zijn boek The President's Table. Two hundred years of dining and diplomacy, een boek over dineren op het Witte Huis, bij uitgeverij HarperCollins.

Het boek zou het eerste van drie delen moeten worden gebaseerd op zijn eigen collectie van 1,2 miljoen artefacten, incl. stukken behang en vloerbedekking uit het Witte Huis. Zijn toegenomen status reflecteert zich ook in zijn voorkomen; zo komt hij vaak met een poedel opdagen.

Voor Google gaf hij in 2009 een uitgebreide lezing over zijn eigen verzameling, de geschiedenis van presidentiële archieven, de rol van techniek in het presidentschap en honden. Tevens geeft hij daarbij zijn eerste powerpoint presentatie.

De arrestatie

Op 9 juli 2011 wordt Landau, samen met assistent/handlanger Jason Savedoff (24), gearresteerd bij de Maryland Historical Society nadat personeel achterdochtig is geworden. Zij zien Savedoff een document in zijn map steken en ermee weglopen; de politie wordt ingelicht.
De agenten vinden vervolgens ronddwarrelende papiersnippers op het toilet van dit keurige historische genootschap, waar Savedoff zich heeft opgesloten. Later worden nog zestig documenten gevonden in de laptoptas van Savedoff; sommige hiervan staan geregistreerd op de naam van Landau. Het duo wordt in eerste instantie aangeklaagd wegens de diefstal van documenten met een waarde van meer dan $100.000.

Totale omvang

Dit blijkt nog slechts het begin. In zijn appartement in West 57th Street te Manhattan (met een huurwaarde van $2,700 per maand) vindt de politie later duizenden documenten terug: er blijken er tenminste 6,500 gestolen te zijn, maar een definitief aantal valt moeilijk te geven. De diefstal voert vermoedelijk terug tot 2003, al lijkt de nadruk op de laatste paar jaar te hebben gelegen.

Landau in zijn appartement in 2007.

Andere historische genootschappen, archieven en bibliotheken aan de Oostkust van de Verenigde Staten blijken stelselmatig door het duo Landau-Savedoff - de twee ontmoetten elkaar in 2010 - bezocht te zijn gedurende de afgelopen jaren. De waarde van de diefstal wordt geschat op ruim een miljoen dollar. Mogelijk zijn er tussentijds ook enkele stukken vernietigd. Medewerkers van het NARA helpen bij het determineren van de oorsprong van de vele documenten.

Methodiek

Landau speelt bij de bezoeken telkens de rol van wetenschapper, terwijl Savedoff (vaak gepresenteerd als zijn neef) als assistent het meeste 'werk' verricht. Hij is ook degene die vantevoren de lijst met te stelen documenten opstelt. Tevens wordt een bepaalde rangorde aan historische figuren toegekend qua financiële waarde van de documenten. Niet alleen presidenten, maar bijvoorbeeld ook brieven van Napoleon of Beethoven vallen zo onder de aandacht. Het oudste gestolen document is een brief van Lorenzo de Medici uit 1479.

Ter plaatse wordt personeel ('overworked archivists') overladen met zoetigheid ('cupcakes and cookies'). Ondertussen worden de documenten in speciaal verdiepte en geheime zakken van ruimzittende blazers verstopt. Verwijzingen naar de documenten proberen ze vervolgens te verwijderen door ook de indexkaartjes uit de collecties mee te nemen. Markeringen op de documenten worden later verwijderd met schuurpapier.

Economische waarde

Hoewel er aldus een duidelijke relatie ligt met de financiële waarde van documenten, is er in deze zaak uiteindelijk slechts één geval van heling (van meerdere documenten) bekend geworden à $46.000 (inmiddels terugbetaald). Landau zegt zelf in het verleden verder nooit iets verkocht te hebben. Zijn collectie komt deels voort uit ruilhandel, iets wat op zich vaker voorkomt bij collectioneurs.
Geld lijkt daarmee in deze zaak toch niet het primaire motief te zijn geweest al valt dit ook niet uit te sluiten. Landau zou wel enigszins in geldproblemen verkeren, zo bleek gedurende de rechtszaak, en o.a. te overwegen zijn kunstcollectie te verkopen. In dat geval zou hij echter waarschijnlijk snel tegen de lamp zijn gelopen, iets wat deze heterdaad voorkwam.

Documentmanie?

De diefstal lijkt daarmee eerder het gevolg van een ongecontroleerde (document)manie van een autodidact-connaisseur met beperkte middelen. Elke verzamelaar weet dat een collectie tot een obsessie kan uitgroeien, met soms verreikende consequenties.
In dat opzicht doet zijn zaak enigszins denken aan die van bibliomaan Boudewijn Büch, die na zijn dood in diverse publicaties vooral ook als fantast werd ontmaskerd en bijvoorbeeld nogal eens goochelde met financiële middelen om zijn boekenhonger te stillen.

De Wall Street Journal legt op zijn beurt een mogelijke relatie met de sterke markt voor historische documenten. In de Verenigde Staten worden jaarlijks tussen de 5-8.000 stukken verhandeld, met een waarde van tussen de 30-50 miljoen dollar. De krant voorspelt tevens grote gevolgen voor het Amerikaanse archiefwezen; die hebben alvast hun onschuld verloren.

Ethische gedragscode archivarissen

Opvallend vaak zijn het overigens de eigen medewerkers die stelen: dit geldt voor Nederland evenzeer als voor de Verenigde Staten.
In Nederland betrof het vrij recent een conservator van het Legermuseum en een medewerker van het Stadsarchief Amsterdam. Ook in Amerika ging het eerder om een medewerker, Denning McTague, die als stagiair documenten m.b.t. de Burgeroorlog stal en verkocht op eBay. In het bekendste Nederlandse geval van reguliere diefstal ging het om kostbare aandelen en obligaties uit de archieven van Amsterdam en Vlaardingen. Van grootschalige verzamelaars heeft men in Nederland dus niets te vrezen; ook het aanleggen van autografencollecties is in dat opzicht verleden tijd.
De KVAN stelde een aantal jaren geleden een commissie in het leven inzake het naleven van een ethische gedragscode of Beroepscode voor Archivarissen, zoals ook voor andere beroepen gebruikelijk is. Onder punt 8 staat o.a. vermeld dat er geen financieel gewin mag worden behaald uit zijn functie. Bewustwording op dit punt is de afgelopen jaren gelukkig toegenomen. Vroeger werden archiefstukken bijvoorbeld nog wel eens weggegeven bij buitenlandse staatsbezoeken (bv. stukken uit het archief van raadpensionaris Heinsius aan Groot-Brittannië). Dat zou nu - hopelijk - echt niet meer kunnen!


Gerelateerde blogs

Het duurste document (ooit)
Grootste archiveringsschandaal in het Vaticaan (ooit)

Bronnen
artikel Washington Post 18 juli 2011:
http://www.washingtonpost.com/local/as-document-theft-probe-of-historian-landau-grows-so-do-questions-on-who-he-is/2011/07/18/gIQAc70kbI_story.html
artikel The Daily Beast 2 november 2011:
http://www.thedailybeast.com/articles/2011/11/02/barry-h-landau-awaits-trial-fall-of-a-master-presidential-collector.html
artikel Wall Street Journal 30 september 2011:
http://online.wsj.com/article/SB10001424052970204422404576596873383476078.html
artikel Daily Mail 28 juni 2012:
http://www.dailymail.co.uk/news/article-2165774/Historical-collector-gets-7-years-stealing-1m-rare-presidential-papers.html
blog Ingmar Koch: http://ingmarbladertenschrijft.blogspot.nl/2012/02/landau-pleit-schuldig-en-diefstal-in.html
uitgebreid profiel verzamelaar Barry Landau in The New Republic d.d. 14-12-2011: http://www.tnr.com/article/politics/magazine/98537/collector-barry-landau-memorabilia-theft?page=0,0
verslag rechtszitting Baltimore Sun (incl. video, documenten en overjas met dieppe zakken) 27 juni 2012: http://www.baltimoresun.com/news/breaking/bs-md-landau-sentenced-20120627,0,1797123.story?page=1
reactie NARA 27 juni 2012: http://www.archives.gov/press/press-releases/2012/nr12-133.html


Gecorrigeerd d.d. 02/07: in een eerdere versie van dit blog werd abusievelijk Franklin Delano Roosevelt als eerste Amerikaanse president vermeld, met welke Landau persoonlijk contact had.

Zoek (3): Engelse wantoestanden (2)

Sinds een week wordt het Engelse nieuws wederom gedomineerd door een bank. Nou zijn banken wel vaker in het nieuws geweest de afgelopen jaren, waaronder ook deze: de Royal Bank of Scotland. De RBS werd in 2008, samen met Northern Rock, gered door de Britse belastingbetaler voor tientallen miljarden ponden. En dit voorjaar nog ontstond er een rel wegens de salarissen van topbestuurders.

Softwareupgrade

Vorige week mislukte een softwareupgrade. 'The problem is understood to have arisen after staff tried to install a software update on RBS's payment processing system, but ended up corrupting it.' Hoewel de fout snel werd hersteld, zorgde het voor een enorme achterstand aan transacties en navenant grote computerproblemen.
Miljoenen klantenrekeningen zijn sindsdien min of meer geblokkeerd. Geld werd bijvoorbeeld niet overgemaakt of afgeboekt; bij anderen is het saldo gewoon verdwenen of in elk geval niet langer actueel. Ook automatische betalingen werden stopgezet of kwam er geen geld uit de muur. Naast particulieren is ook het zakenleven flink getroffen.

Techniek

Hoewel verlies aan klantengegevens vaak groot nieuws is, heeft de Nederlandse pers ditmaal liggen slapen; alleen nujij.nl biedt enkele berichten. Dit is des te merkwaardiger aangezien RBS sinds 1 mei 2009 de huisbankier is van het Rijk en als zodanig jaarlijks goed is voor 66 miljoen betalingstransacties.
Dit is hoe dan ook het grootste betalingsprobleem sinds de introductie van de computers in het bankwezen. Hoewel in hoofdzaak een technisch probleem, zorgt het voor een aantasting van de primaire functie van een bank: betrouwbaarheid.

De fout zelf was weliswaar snel hersteld maar veel van de gevolgen waren niet voorzien. Er lag bijvoorbeeld geen noodplan klaar. Vanwege de grote omvang van het probleem zijn het daarnaast ook niet alleen de eigen klanten die de gevolgen ondervinden: een salarisadministrateur kan bijvoorbeeld de lonen niet uitbetalen aan werknemers.

Outsourcing

De preciese details van het incident zijn nog onduidelijk, ook voor de bank zelf, omdat de 'operational responbility is outsourced.' Het toenemend outsourcen van ICT de afgelopen jaren is een gevoelig punt binnen zowel overheid als bedrijfsleven: waar ligt de verantwoordelijkheid precies (en wie neemt die)?
Een ander punt is in dit geval de wet van de remmende voorsprong. Banken waren de eersten die grootschalige informatisering pleegden. De oude en complexe computersystemen worden in Groot-Brittannië vooral in leven gehouden d.m.v. upgrades; vervanging van de legacy bestanden is er tussentijds niet bijgeweest. Wellicht is dit incident dus pas een voorbode.

Hulp

RBS heeft in elk geval toegezegd dat niemand zonder geld zal komen te zitten. Mensen kunnen tijdelijk extra geld krijgen bij de bank; eventueel rood staan zal niet in rekening worden gebracht. 'Customers are advised to keep copies of any documentary evidence to back up their stories'. Tot zover dus de voordelen van het elektronisch bankieren ...

Deze week zijn tevens de openingstijden van 1.200 filialen (RBS, NatWest en Ulster Bank) verlengd om achterstanden weg te werken en voor extra serviceverlening. Naar verwachting zullen de problemen nog minstens de gehele week aanhouden. Of er behalve schadeloosstelling ook compensatie zal plaatsvinden, is vooralsnog onduidelijk.

Val


Juist afgelopen vrijdag werd een rapport bekendgemaakt over de eerdere val van de bank mede wegens de overname van ABN Amro. Die leidde o.a. tot het afnemen van de ridderorde van bestuursvoorzitter Fred Goodwin, een hoogst ongebruikelijke stap in het Britse establishment.

In het rapport wordt 'a culture of fear' verantwoordelijk gehouden voor de val. Gedreven door grootheidswaan van de voorzitter meende het management een wereldspeler te moeten worden. Het ging bijvoorbeeld ook grote sportevenementen sponsoren, zoals het bekendste internationale rugbytoernooi, het Britse Open (golf) en tevens een F1-team (Williams). In Nederland begaf men zich vooral op de hypothekenmarkt.

Het duurste document (ooit)

Afgelopen vrijdag 22 juni werd bij veilinghuis Christie's te New York het persoonlijk exemplaar van de Amerikaanse grondwet van George Washington geveild voor maar liefst 9.8 miljoen dollar: het is daarmee het duurste Amerikaanse historische document of boek ooit.

Acts of Congress

Dit gedrukte exemplaar van de Acts of Congress (incl. de zogeheten Bill of Rights) stamt uit 1789: het is zowel voorzien van de handtekening van George Washington op het titelblad als zijn ex-libris, is verder met goud beslagen en in leer ingebonden.
Hoewel volgens de berichtgeving in de pers veelvuldig sprake is van 'een persoonlijke kopie van de Amerikaanse grondwet', betreft het hier in wezen dus de gebundelde (en gedrukte) handelingen van de 1e sessie van het Amerikaanse Congres (zie verder een uitvoerige beschrijving van het document).
In de kantlijn van de Grondwet staan enkele teksthaken met persoonlijke opmerkingen. Deze annotaties behelzen vooral de verantwoordelijken van de president en zijn daarmee een goede reflectie van de persoonlijkheid van George Washington.

Mount Vernon

Het bieden begon bij 1.3 miljoen dollar; vooraf werd een opbrengst van twee tot drie miljoen dollar verwacht. Na vier minuten werd het winnende bod gedaan door de Mount Vernon Ladies' Association Union. Deze non-profit organisatie is onder meer de eigenaar van Mount Vernon, het landgoed en museum van George Washington in de staat Virginia.
Ditzelfde exemplaar maakte tot 1876 onderdeel uit van de collectie of bibliotheek aldaar. Vergelijkbare ingebonden exemplaren werden tevens gemaakt voor de latere, derde president Thomas Jefferson en procureur-generaal John Jay (de laatste is nog in privé-bezit).

George Washington

George Washington geldt als de mythische grondlegger van de Verenigde Staten; hij was tevens haar eerste president van 1789 tot 1797 (hij overleed twee jaar later). Zelfs de hoofdstad is in 1791 naar hem vernoemd.
Het afgelopen decennium werd steeds breder bekend dat hij slaven hield, waarmee toch een klein deukje in zijn verder vlekkeloze reputatie ontstond. Daarom legt men er maar de nadruk op dat hij, als enige van de Founding Fathers, bepaalde dat ze vrij mochten worden gelaten na de dood van hemzelf en zijn vrouw (zij liet ze echter al eerder gaan).

Veilingen

Documenten (waaronder archiefstukken) worden met enige regelmaat geveild bij gespecialiseerde veilinghuizen over de gehele wereld. In Nederland geldt dat in de eerste plaats Bubb Kuyper, speciaal op het gebied van literaire manuscripten. Die kunnen enige tienduizenden euro's opbrengen bijvoorbeeld als het gaat om werken van grootheden als Harry Mulisch of Gerard Reve.
Het duurste verkochte Nederlandse manuscript is dat van 'De Avonden' van Gerard Reve: in 1996 werd dit verkocht voor 160.000 gulden. Een meer recente poging in 2010 tot verkoop van het manuscript voor 'Ik Jan Cremer' faalde jammerlijk.

Financiële waarde

Archiefdiensten en andere erfgoedinstellingen zijn, behalve de Koninklijke Bibliotheek, over het algemeen niet al te actief met aankopen ondanks mijn diverse aansporingen (zie bijvoorbeeld Gevonden: Archiefschatten). Ook het Nationaal Archief ging bijvoorbeeld enige jaren terug niet over tot de aankoop van de 18e-19e eeuwse griffierstas van het Hof van Holland, ondanks de geringe aanschafprijs van een paar honderd euro.
Het toekennen van een financiële waarde aan documenten is met name voor archieven en bibliotheken een gevoelige zaak, waar men liever niet al te veel over praat. In recente jaren zijn in Nederland enkele beruchte gevallen van diefstal voorgekomen (onder meer bij het Legermuseum door eigen personeel) en te Amsterdam door bezoekers. Recent kwam ook nog een grote Amerikaanse zaak aan het licht (zie verder de diverse blogs van Ingmar op dit punt).
Daarnaast heeft diefstal de afgelopen jaren geleid tot een aanscherping van de regels voor gebruikers op de studiezalen (bv. het raadplegen van minder stukken tegelijkertijd), tot en met bewaking aan toe zoals op het Nationaal Archief.

Amerikaanse records

Tot nog toe was het record m.b.t. een Amerikaans document in handen van Abraham Lincoln. Diens handgeschreven overwinningsspeech uit 1864 bracht in februari 2009, eveneens bij Christie's, 3.442.500 dollar op. Een brief van George Washington bracht eind dat jaar 3,2 miljoen dollar op en was daarmee tot nog toe het duurste document m.b.t. hemzelf.

Top 10 duurste boeken en manuscripten

George Washington's persoonlijke exemplaar van de Acts of Congress bezet nu, in de inmiddels achterhaalde top 10 plaats nummer 4!

http://www.alltop10list.com/top-10-list-of-most-expensive-books-and-manuscripts/

Eerder dit jaar bracht een exemplaar van het op nr. 3 staande Birds of America van John James Audubon overigens nog slechts 7,9 miljoen dollar op, een tegenvaller gelet op de richtprijs van 7-10 miljoen dollar. Het kan dus verkeren. Zelf heb ik er nog altijd spijt van eens niet het toegangskaartje voor de begrafenis van admiraal Horatio Nelson te hebben gekocht ...

Magna Carta

Enigszins merkwaardig in deze lijst is het verhaal van de Magna Carta. In 2007 bracht een exemplaar hiervan 21,3 miljoen dollar op. Dit koninklijk charter inzake vrijheid en rechtspraak dateert oorspronkelijk van 1215; deze kopie stamt uit ca. 1297.

Het charter werd gekocht door een zakenman uit Washington, David Rubinstein, en was afkomstig van de Ross Perot Foundation (namens de voormalige presidentskandidaat). Sinds 1988 was het te zien in het NARA te Washington en dat wilde hij graag zo houden. 

Recent is het tevens geconserveerd en sinds februari 2012 weer permanent te zien in zijn eigen 'display case' (enigszins vergelijkbaar met dat van de Vrede van Münster bij ons).

Het Amerikaanse nationaal archief pronkt aldus met een zeer oud archiefstuk - hoewel dit niet uit het land zelf afkomstig is - als voorloper van de eigen zogeheten 'Charters of Freedom' reeks. Status en geld gaan in dit land daarmee wel vaker samen: van het opkopen eind 19e eeuw van Hollandse meesters tot bijzondere archiefstukken aan toe!


Nawoord d.d. 08-01-2014

Eind november 2013 werd een Amerikaans psalmboek, het zogeheten Bay Psalm Book uit 1640, verkocht voor 14,2 miljoen dollar - ofwel 10,5 miljoen euro: een nieuw recordbedrag.

Kasteel Amerongen en zijn bewoners: dood of springlevend?

Enige tijd geleden bezocht ik met twee kennissen Kasteel Amerongen. Sinds 1 juli 2011 is het kasteel weer open voor bezoekers na enkele jaren van restauratie. Huis, tuin en buitengebouwen zien er in elk geval van de buitenkant prachtig uit.

Presentatie: 'theatrale beleving'

Het bezoek stond vooral in het teken van de nieuwe, multimediale presentatiewijze van de geschiedenis van het kasteel en, vooral, zijn bewoners. Kasteel Amerongen kan bogen op een van de mooiste huisarchieven van Nederland, een collectie met vooral veel briefwisselingen. Deze brieven zijn in de persoon van kasteelvrouwe Margaretha Turnor de focus van de presentatie ('Midzomerdag 1680') geworden. Mede daarom is een bezoek ook voor archivarissen zeer interessant. Diezelfde brieven liggen tevens ten grondslag aan het boek 1672 van Luc Panhuysen over het Rampjaar 1672.
In vrijwel alle vertrekken van het kasteel hangen grote schermen aan de muur waarop zich taferelen uit het leven van de bewoners afspelen in een repeterende cyclus van een complete dag. 'Met 21 videoprojectoren, 30 geluidsboxen en 132 spots wordt u vergezeld op uw theatrale beleving van het kasteel'.
De montage is qua sfeer en belichting bijzonder fraai gedaan. Hierin herkent men duidelijk de handen van professionals: theatermaker Saskia Boddeke en de cineast Peter Greenaway. Het levert telkens prachtige, filmische beelden op.

Interieur

Daar staat tegenover dat het interieur of beter gezegd het meubilair van het kasteel geheel of gedeeltelijk ondergeschikt is gemaakt aan deze presentatie. Dat wil in de eerste plaats zeggen dat het in diverse vertrekken vooral erg donker is. Dit werkt wellicht sfeerverhogend, maar het interieur wordt op deze wijze aan het oog onttrokken.
En dat is met name zo jammer omdat nou juist ook het interieur van dit kasteel goed bewaard is gebleven. Het meubilair staat er dus nog wel, ook al is een vrij groot gedeelte ervan nog in restauratie. Dit is des te jammer, aangezien hierdoor de band met het verleden (tussen object en plaats) deels verloren raakt. De museale presentatie van het gebouw lijdt onder al dit visuele geweld.
Een goed voorbeeld van wat ik bedoel is de prachtige portrettengalerij. Deze centrale ruimte heet - niet voor niets - Galerij, maar dat er portretten hangen ontgaat de bezoeker ten enenmale; ze gaan nu deels schuil achter de beeldschermen. De grote ruimte is daarmee nu eerder een soort bioscoopzaal geworden.

Foto uit het boek Interieurs van toen

Foto en ontwerp Theatermachine

Technologie

Plaats voor enige toelichting bij het interieur is er dan ook niet meer. Veel objecten zijn bijvoorbeeld voorzien van intrigerende oude etiketten (Collectie Zuylesteijn). Wat is hier precies de relatie of connectie met de bewoners van Amerongen?
´In de nieuwe presentatie van het kasteel horen geen tekstbordjes´, staat er pontificaal op de website: hier is men m.a.w. trots op. Maar hoe dan aan je informatie te komen als je graag zelf een mening wilt vormen?
In dat opzicht zet men vooral in op moderne technologie. Zo is er een app (vooralsnog alleen voor de iPhone - zelf gebruik ik android) die dit gebrek aan informatie deels, althans voor wat betreft de portretten, moet ondervangen.
Op de website (toekomstig ook in het kasteel zelf) kan men via een pc wel meer over de collectie te weten komen. Inhoudelijke informatie over de objecten - dus niet louter toegespitst op personen - wordt dus in zekere zin als overbodig ervaren: dat is kennelijk iets voor thuis of later. Maar ook de geboden informatie daar is wel erg summier of ontbreekt zelfs.

De jacht

Op de tussengang van de beletage hangt bijvoorbeeld een fraai symbolisch (jacht)stilleven van Jan Hoet. Wat doet het daar precies? Waar gaat het over? Aan de tegenoverliggende wand hangen ook nog eens allerlei geweien om iets te benadrukken.
Duidelijk is dat de jacht, bij uitverkoring het privilege van de adel, een grote rol speelt in het leven van de heer van Amerongen. Zelfs de specialiteit van de kok is 'het plukken en braden van gevogelte', zo leren we, maar enig verband tussen het jagen enerzijds en het eten anderzijds wordt zogezegd niet gelegd.

Ridderorde

En wat betekent eigenlijk dat schattige, witte olifantje bij het alliantiewapen op het plafond? Behalve een leuk item voor bijvoorbeeld kindereducatie, staat deze ridderorde in de eerste plaats symbool voor de nauwe betrekkingen tussen de Republiek en Denemarken in de Gouden Eeuw. Dit heraldisch symbool komt notabene zelfs voor de op graven van de Van Reede´s te Amerongen! Of zou men deze specifieke heraldische kennis soms als algemeen bekend veronderstellen?

Foto Collectie Utrecht

Inzake deze ridderorde is het verder tevens opvallend dat de krijgsolifant linksom hangt i.p.v. rechtsom, zoals meestal gebruikelijk. Genoeg leuke verhalen kortom ter toelichting.

Totaalconcept

Al met al wringt de schoen: van een educatief verantwoord geheel is geen sprake. Maar wellicht was dat ook niet de bedoeling, integendeel: ´Kasteel Amerongen ontwikkelt zich als een nieuwe ontmoetingsplaats voor kennis en cultuur´, aldus de Missie en Visie.

Het overdonderend effect van de theatrale beleving gaat vooralsnog ten koste van de authenticiteit. De oude objecten doen er als het ware niet meer toe; zij zijn ondergeschikt gemaakt aan het grote verhaal. Zelfs in de keuken is het meeste serviesgoed wel erg nieuw (19e-20e eeuws), en bijvoorbeeld ook volgestapeld met alleen maar (schone) borden: kennelijk is er al afgewassen.
De hoofdvraag is ondertussen of er veel geluisterd wordt naar de hoofdtekst van het leven uit één dag. Er staan overal bankjes in de vertrekken om aandachtig te kunnen luisteren; de tekst heeft ook betrekking op de ruimte in kwestie. Gaan zitten luisteren in het duister is dus eigenlijk de enige optie tijdens een bezoek, maar wie houdt dat vertrek na vertrek vol? Was het bijvoorbeeld niet veel zinvoller geweest om deze presentatiewijze tot enkele (of een centrale) locaties te beperken, in plaats van in ieder vertrek?
Het gesproken woord ('Vol leven, vol geluiden.') is nu alomtegenwoordig in een verder hol klinkende ruimte. Qua galm en volume, lopend van vertrek naar vertrek begon het mij al gauw te irriteren. Waar was zogezegd de uitknop? Vroeger werden ruimten in kastelen afgesloten met zware gordijnen tegen de tocht; dit zou alvast een authentieke oplossing hebben geboden.

Verhalen: cultureel erfgoed

De verhalen die worden verteld zijn, zoals gezegd, gerelateerd aan de vertrekken waarin ze zich afspelen: er is dus wel sprake van enige context. De scenes zijn overigens niet op locatie gefilmd maar dit had ongetwijfeld vooral praktische bezwaren.
Verder is het jammer dat er in de verhaallijn wel heel erg naar één bepaalde episode wordt gekeken, zij het verspreid over verschillende onderwerpen: Kasteel Amerongen 1680. ´Niet langer is de bewonersgeschiedenis van vier eeuwen het uitgangspunt van de presentatie, KA kiest er nu voor om de verschillende eeuwen als afzonderlijke perioden na elkaar te presenteren.' Het kasteel wordt voorlopig telkens naar perioden ingericht, een wel zeer a-historische aanpak: een collectie is tenslotte een geheel en niet de som der delen.
Zoals wel vaker het geval bij de transformatie van geschiedenis tot cultureel erfgoed is er aldus sprake van een soort bevriezing van de geschiedenis tot één specifiek moment in de tijd. Zo moeilijk kan het echter toch niet zijn geweest om een script te schrijven, waarbij ook andere perioden voor het voetlicht zouden zijn gebracht binnen één verhaal? De verhaallijn zal overigens periodiek wel worden gewijzigd: voor de hele beleving moeten we dus vaker op bezoek.
Deze typische erfgoedaanpak gaat zodoende ten koste van zicht op een ontwikkeling of proces in de tijd; die wordt kennelijk te ingewikkeld geacht voor de hedendaagse bezoeker. Het format van de huidige presentatiewijze laat daarnaast ook geen ruimte voor enige reflectie van de bezoeker zelf: die wordt helemaal voor ons ingevuld. Zou het echter geen optie zijn geweest om, verdeeld over de diverse vertrekken, meerdere episoden uit de geschiedenis van het kasteel na elkaar te vertellen? Een chronologische ordening dus, bijvoorbeeld ook rekening houdend met de verschillende stijlperioden van het meubilair?

Schriftcultuur

In vele vertrekken wordt, zonder dat dit expliciet wordt toegelicht, wel referentie gemaakt aan de schriftcultuur. Er staan lessenaars, kisten of loketkasten gevuld met brieven. Terwijl in archieven het materiaal altijd keurig in dozen zit opgeborgen (hoezo decontextualisering?), wordt hier als het ware de omgekeerde route afgelegd en context geleverd over de vorming van archieven. Men zou bijna gaan denken dat er wel een archivaris maar geen historicus als consultant is geraadpleegd!

Foto auteur

Foto Bas Sibbing

Hoe dan ook: ik vond dit persoonlijk het meest geslaagde deel, ook al is het waarschijnlijk slechts bedoeld als aankleding. Met name het hemelbed, waarvan de matras dient als projectiescherm waar de letters als het ware overheen dansen, is een waar kunstwerk. Menig archief zou op een dergelijke installatie erg jaloers zijn.

Amerongen: 'Het is zoals het was'!?

Beide vrienden hadden Amerongen nog in de oude constellatie meegemaakt. Volgens een van hen was het leven uit het kasteel door deze presentatiewijze voorgoed verdwenen. De ongestoorde aankleding, met alle meubels nog op hun plaats, alsof de bewoners zojuist waren opgestaan en weggelopen liet vooral veel aan de eigen verbeeldingskracht over. De gebezigde slogan 'Het is zoals het was' ging wat hem betreft in elk geval niet op.

Foto auteur

Als bezoeker van menig Engels landgoed kon ik mij daar van alles bij voorstellen. Dergelijke bezoeken verveelden mij nooit: er viel eigenlijk altijd wel iets nieuws te beleven, ondanks dat het format wezenlijk dezelfde was.
Amerongen is 'a work in progress'; zo zijn veel objecten bijvoorbeeld nog in restauratie. Maar de objecten staan sowieso niet langer centraal; de multimediale presentatie draait geheel en al om personen. Hoewel an sich indrukwekkend, heeft dit te groots uitgepakt ten koste van de authenticiteit van het geheel. Kasteel Amerongen is nu in feite een thema-kasteel geworden.

De expositie Midzomerdag 1680 is nog te bezichtigen tot en met 21 juni 2012.

Gerelateerde blogs

Het land van Vermeer
Museale identiteit of hoe de term 'Historisch' langzaam verdwijnt

Het land van Vermeer

In 1882 verscheen van de hand van Conrad Busken Huet het eerste deel van zijn klassiek geworden cultuurhistorische geschiedenis van Nederland. Hij gaf dit boek de veelzeggende titel Het land van Rembrand (zonder t) mee. Dankzij dit werk werd de 17e eeuw voortaan de Gouden Eeuw en Rembrandt van Rijn haar grootste schilder. Ruim een eeuw later kan die vereenzelviging tussen een land en zijn bekendste schilder beter vervangen worden door die met Johannes Vermeer (1632-1675). Tenslotte moet ook de cultuurhistorie mee met zijn tijd.

Summary

In 1882 Conrad Busken Huet published his book on the cultural history of the Netherlands: he called it The land of Rembrandt, after the most famous Dutch painter. I argue here that, from the perspective of the beginning of the 21st century, this description should now be changed into The land of Vermeer. The appreciation of this Dutch painter has shot up immensely since the 1990s, now turning him probably into the most famous Dutch cultural icon of the Golden Age.


Hoofddoekjes

Enige tijd terug vergeleek columnist Jan Mulder, mede in het kader van het hoofddoekjesdebat (of burkhaverbod), in het programma DWDD een 'schitterende' foto van een gesluierde prinses Máxima, mee op staatsbezoek in Oman, met het werk van Vermeer.

Hij doelde hier ongetwijfeld op het schilderij Het meisje met de parel uit ca. 1665. Dat schilderij is een zogenaamde tronie. Vrijwel niemand in Nederland droeg in de 17e eeuw namelijk een hoofddoekje of, in dit geval, turban.

De vrouw is dus niet echt maar representeert een type: dat van de exotische, Oosterse vrouw. Dit thema zou overigens pas in de loop van de 19e eeuw tot volle wasdom komen.

Nieuwe museale presentatie Nederlandse geschiedenis

Nieuwe presentaties van de Nederlandse geschiedenis nemen opvallend vaak de werken van Vermeer als uitgangspunt. Of dit nu op kasteel Amerongen is, waar zich op de muren van het interieur filmische scenes afspelen uit de Gouden Eeuw, of wellicht minder expliciet in het Scheepvaartmuseum te Amsterdam. In een documentaire over de verbouwingen van dat museum noemde schrijfster Nelleke Noordervliet desondanks de naam van Vermeer, toen zij enkele nagespeelde huiselijke scenes zag die rondom worden geprojecteerd in een speciale ruimte. Beide verbouwingen zijn recent tot stand gekomen en daarmee indicatief voor de hedendaagse of eigentijdse visie van tentoonstellingsmakers op de cultuur van de Gouden Eeuw.

Peter Greenaway


De stijgende invloed van Vermeer in het afgelopen decennium is mede te danken aan het werk van de Britse cineast Peter Greenaway. In 1996 liet hij op de Vermeerdag (23 maart) in Leiden modellen reeds een aantal vrouwenportretten tot leven wekken.
Dat jaar bezocht hij tevens de grote Vermeer-tentoonstelling in het Mauritshuis. Dit bezoek leidde binnen enkele jaren (1999) tot de opera Writing to Vermeer, met muziek van Louis Andriessen, dat draait rond fictieve brieven geschreven door de drie vrouwen in Vermeers leven.

Greenaway heeft Vermeer eens "de allesoverheersende visuele ceremoniemeester van de cinema" genoemd.
Tevens is hij deels verantwoordelijk voor de herinrichting van het interieur van kasteel Amerongen (waarover in een toekomstig blog meer).
In 2003 verscheen van regisseur Peter Webber tevens de film Girl with a Pearl Earring over een dienstmeid, gespeeld door Scarlett Johansson, in het huishouden van Vermeer die zijn model wordt.

Dominantie beeldcultuur 20e eeuw

Deze cineasten bouwen op hun beurt voort op een reeks van andere hedendaagse kunstenaars - overwegend fotografen - die zich door het werk van Vermeer hebben laten inspireren. Van grote internationale kunstenaars als Gerhard Richter, tot onder meer ook de Nederlandse fotografen Erwin Olaf en Jan Banning. Chris den Engelsman heeft deze fotografische invloed van Vermeer al eens uitvoerig ontleed.
De fascinatie voor het werk van Vermeer komt vooral voort uit zijn tijdloze behandeling van de elementen kleur en licht, waardoor vanzelf een sterk fotografische impressie ontstaat. De Franse filmmaker Jean-Luc Godard vond Vermeer in dat opzicht de eerste cineast: in zijn werk draait het om licht en lijkt de tijd gevangen of bevroren (en dus in wezen ook tijdloos).

Rembrandt

Rembrandt is daarentegen tegenwoordig de wat saaie, degelijke schilder geworden (een grootmeester is hij natuurlijk nog altijd) van historische of bijbelse taferelen. Juist door zijn sterk inhoudelijke thematiek zeggen diens schilderijen ons eigenlijk ook steeds minder. De algemene kennis om ze goed te begrijpen zijn we onderhand kwijt geraakt, mede vanwege een gebrekkige scholing in het onderwijs.

Enkele jaren geleden zag ik desondanks nog een keer een bemoedigende poging op televisie van Rudi Fuchs, die een aantal jonge allochtone Amsterdamse kinderen had meegenomen naar het Rijksmuseum om het Joodse bruidje te gaan zien (die mogelijk noch joods is, noch een bruid), om aan de hand van dit schilderij te praten over belangrijke zaken als geloof, integratie etc.

Rembrandt Research Project

Behalve dat zijn schilderijen inhoudelijk moeilijk vatbaar zijn geworden - er moet (te) veel worden uitgelegd - is er met Rembrandt ook nog iets anders aan de hand, denk ik. Dankzij het uitmuntende werk van Ernst van de Wetering en zijn team - het Rembrandt Research Project - zijn diens schilderijen eigenlijk dood beredeneerd. Werkelijk álles weten we nu over materiaalgebruik, penseelvoering en overige technische zaken.
Al die kennis wordt bovendien telkens teruggebracht tot één, allesoverheersende vraag: is het wel een echte Rembrandt? Daarmee vertegenwoordigen diens schilderijen eigenlijk vooral nog een financiële waarde en zijn ze daarmee een reflectie van de huidige dominantie van de kunstmarkt. Deze demystificatie van het kunstenaarschap lijkt mij funest voor zijn kunstzinnige erfenis; soms kun je eenvoudigweg ook te veel weten.
Tussentijdse pogingen om van Rembrandt een rebel te maken (zijn turbulente liefdesleven) of een mislukking (zijn bankroet) kunnen in dat opzicht niet stippen aan de naam en faam van die andere grote Nederlandse schilder: Vincent van Gogh.

Vermeer

Vermeers schilderijen hoeven gelukkig niet te worden uitgelegd - dat doen we namelijk overwegend zelf. Diens schilderijen zijn in wezen ondoorgrondelijk, ook al denken we telkens op hoofdlijnen (mede dankzij de eenvoudige titels, zoals Het melkmeisje) goed te weten waar ze over gaan.
Zijn beperkte oeuvre van nog geen dertig schilderijen staat open voor allerlei interpretaties. Hierdoor kunnen we er in de eerste plaats ons eigen verhaal in kwijt. De afgebeelde voorstellingen stellen telkens heel nauwkeurig het ik of een individu centraal, óf het nu het melkmeisje is of de briefschrijfster, al blijft het gissen naar de preciese omstandigheid. Het zijn daardoor ook unheimisch sterk psychologiserende schilderijen.
De scenes zijn daarnaast erg huiselijk en toegespitst op het materiële welvaren: er valt van alles aan produkten uit de bourgeois cultuur te zien. De schilder toont ons onbeschaamd de rijkdom van die tijd en komt daarmee in ruime mate tegemoet aan ons eigen hedonisme.

Gebrek aan kennis

Juist het gebrek aan kennis over Vermeer leidde onder meer tot de bizarre situatie rond de Tweede Wereldoorlog inzake de vervalsingen van Han Vermeegeren, waarover in 2010 nog een tentoonstelling was te zien in museum Boijmans van Beuningen.
Hoe belangrijk archiefonderzoek soms is (ook in de kunstwereld) toonde het ongeëvenaarde boek van de in 2005 overleden econoom en kunsthistoricus John Michael Montias uit 1989, enige jaren later in het Nederlands verschenen als Vermeer en zijn milieu. Het gemeentearchief van Delft werd door hem systematisch doorgeploegd op zoek naar verwijzingen over Vermeer; dit resulteerde onder meer in een lijst met ruim 450 documenten.
Desondanks blijft er veel te gissen over. Een goed voorbeeld hiervan is zijn Gezicht op Delft, volgens velen een van de mooiste stadsgezichten uit te 17e eeuw. Maar is hier alles wel pais en vree zoals het lijkt? Tijdgenoten keken waarschijnlijk niet naar wat ze zagen, maar juist naar datgene wat er ontbrak ten gevolge van de grote kruidontploffing van 1654. Zitten we dus niet naar een gapende oorlogswond à la Picasso's Guernica te kijken? Let bijvoorbeeld ook eens op de dreigende luchtpartij.

In tegenstelling tot bij Rembrandt geven de werken van Vermeer hun geheimen maar betrekkelijk zelden bloot. In het voorjaar van 2012 werd de restauratie voltooid van Brieflezende vrouw uit de collectie van het Rijksmuseum en zodoende alsnog 'het geheim van het blauw' ontdekt (een kopergroene onderlaag).

Export

Wie vandaag de dag een winkel van de Franse supermarkt-keten Carrefour binnenstapt ontkomt niet gemakkelijk aan de beeltenis van een van Vermeers bekendste schilderijen: diens melkmeisje siert een hele zuivellijn (toetjes) van Nestlé.

Niet alleen op deze buitenlandse toetjes, maar ook op tal van boekomslagen e.d. staan Vermeers werken afgebeeld: het copyright moet zo langzamerhand aardig in de papieren lopen.
Vermeer is tegenwoordig ook het grote kijfcijferkanon bij buitenlandse tentoonstellingen in onder meer de Verenigde Staten, Japan en Groot-Brittannië. In het najaar van 2012 zal dat ongetwijfeld ook voor Italië gelden als er een tentoonstelling in Rome komt.
Meer dan de helft van het totale aantal (boek)titels over Vermeer is verschenen sinds de jaren negentig van de vorige eeuw; tussen de 5 à 10 titels per jaar. Opvallend hierbij is overigens dat buitenlandse auteurs domineren, iets dat wel vaker het geval is bij de grote waardering voor de cultuur van de Republiek.
Sinds 2008 is ook de Johannes Vermeer Prijs ingesteld voor uitzonderlijk artistiek talent. Deze staatsprijs voor de kunsten bedraagt 100.000 euro.

En zo kon het gebeuren dat een andere schilder, wiens schilderijen ten tijde van de verschijning van Het land van Rembrand slechts geringe bedragen opbrachten (soms maar enkele guldens), anno de 21e eeuw ons beeld van de Gouden Eeuw domineert.