Vergeten kunstenaars: Hendrik van Steenwijk, schilder van Noorwegen

Deze week worden een aantal werken van de schilder Hendrik van Steenwijk geveild. Ik heb ooit een pastel van hem gehad dat baadde in een overmatig roze licht. Ik begreep dit werk toen niet goed en heb het later daarom weer van de hand gedaan, maar begin nu toch lichte spijt te krijgen. De afbeelding hiernaast is van een van zijn bekendste werken tot nog toe: de Baadsters.

Summary

Recently, a number of paintings have appeared on the art market giving a radical new insight into the life and work of the Dutch painter Hendrik van Steenwijk. His status as 'painter of Norway' has been re-established.

Hendrik van Steenwijk (1864-1937)

Van Steenwijk is vandaag de dag geen bekende schilder meer of een grote naam in de kunst wereld: voor enkele tientjes heeft u al werk van hem in uw bezit, zoals onderstaand niet onverdienstelijk werk dat bijvoorbeeld een jaar geleden verkocht werd voor slechts 40 euro.

Vissersdorpje, aquarel. bron: Venduehuis Den Haag (veiling september 2011, lot 123)

Hendrik van Steenwijk werd in 1864 geboren te Amsterdam, waar hij tot 1890 verbleef. Hij stamde af van de 17e-eeuwse schilder H. van Steenwijck die vooral bekend staat om zijn kerkinterieurs.
Van Steenwijk begint zijn carrière als toneeldecoratieschilder. Vervolgens woonde en werkte hij gedurende twee decennia achtereenvolgens te Den Haag, Domburg, Poeldijk, Scheveningen, Bunschoten, Haarlem, Laren en IJmuiden. Hij werkte rond de eeuwwisseling veel in Zeeland (Domburg en Westkapelle ), waar hij jaren naar de natuur werkte.

Strandplezier, olie op doek op board. Collectie Simonis Buunk

Steenwijk en Haarlem

Vanaf 1914 vestigde hij zich definitief in Haarlem, waar hij tevens in 1937 stierf. Reeds in 1905 werden door dhr. Smit 'eenige werken en hun reproducties' geëxposeerd in de Grote Houtstraat. Waarschijnlijk is dit dezelfde als kunsthandel F.H. Smit in de Grote Houtstraat 69.
Steenwijk was van begin af aan betrokken bij het lokale kunstleven; in 1916 zouden enkele 'tableaux vivants' van hem worden opgevoerd door de zojuist opgerichte "De Haarlemsche Kunstkring". Wegens te hoge kosten, moest hiervan worden afgezien.
In 1920 was er sprake van een expositie bij de kunsthandel Gebr. Koch in de Grote Houtstraat. In 1922 stelde hij, samen met andere Haarlemse kunstenaars, enkele werken beschikbaar om 'ten bate van hongerend Rusland' te verkopen. Bij het afscheid van burgemeester Bas Backer in 1931 kreeg deze onder meer een schilderij van Van Steenwijk aangeboden met als voorstelling Brouwerskolk, omdat de burgemeester meer dan de helft van zijn leven in Overveen had gewoond. Enkele jaren voor zijn dood, ter gelegenheid van zijn 70e verjaardag, kreeg hij in 1934 nog een tentoonstelling in het Frans Hals Museum aldaar.

Gasthuishofje te Haarlem, olieverf. bron: Veilinghuis Onder de Boompjes (veiling februari 2012)

Stijl

Aan het begin van zijn carrière prefeerde Van Steenwijk een meer realistische stijl. Tevens was hij niet wars van de wat meer zoetsappige tafereeltjes, waarschijnlijk om louter commerciële redenen.

Jongen en meisje bij varkensstal, gemengde techniek. bron: Dick van Haut (veiling  december 2010, lot 1489)

Pas in zijn strandgezichten en landschappen toont hij iets meer van een eigen impressionistische stijl, zoals ook in onderstaand Gezicht bij Scheveningen.

Vissersboten te Scheveningen, olieverf. bron: Glerum (veiling 3 december 2007).

Steenwijk was geen autodicact: naast les aan de Academie in Den Haag van 1881-1888 en later te Amsterdam, kreeg hij raadgevingen van Jan Toorop en H.W. Mesdag. In 1892 werden enkele werken van Toorop tezamen met zes tekeningen van Van Steenwijk geëxposeerd in de etalage van de 'Haarlemsche Boek-en Muziekhandel' in de Grote Houtstraat. Publieksvanger was het pointillistische werk 'Aprilzon' van Toorop. Steenwijk wordt dan als 'jong beginner en Toorop's leerling' omschreven.
De raadgevingen van Mesdag lijken aanvankelijk vooral zijn onderwerpskeuze - het leven van de zeevissers en alles daaromheen (dorpen, boten, nettenboeten etc.) - te hebben beïnvloed. Ook maakte hij een studiereis naar Italië waarbij een andere schilder - Marius Bauer's werken in de Oost - de voornaamste inspiratiebron lijkt te zijn geweest.

A Mediterranean Townview, oil on canvas. Sotheby's, veiling 14 maart 2007, lot 280 

Steenwijk was bovenal een onafhankelijk kunstenaar die weinig ophad met het gangbare verenigingsleven. Hij ging zijn eigen weg en stoorde zich niet aan de verschillende stromingen.

Noorwegen

Bijzonder wordt zijn werk pas vanwege de diverse (?) reizen die hij ondernam richting Noorwegen. Hier lijkt hij gegrepen te zijn door het landschap, wellicht ook de magie van de Noorse mythologie (die bv. ook het werk van Edvard Munch beïnvloedde) en speciaal het licht. De wens om naar Noorwegen te gaan ging in 1905 in vervulling: in opdracht van J.T. Cremer (1847-1923) verbleef hij enkele maanden in het land.
Cremer was voormalig minister van Koloniën en Tweede Kamerlid, die een deel van het jaar in Santpoort woonde op het landgoed Duin en Kruidberg. Handel op de koloniën vormde de bron van zijn fortuin; tevens trad hij op als maecenas. Na de Eerste Wereldoorlog was hij korte tijd gezant in de Verenigde Staten.
Onderstaand landschap van een Midzomernacht werd dit voorjaar nog geveild voor 180 euro. De richtprijs van 60-100 zegt meer iets over zijn geringe waardering. Twee vergelijkbare werken, met als voorstelling de Middernachtszon aan de kusten van Nordland en de Lofoten, zijn oorspronkelijk voor Cremer gemaakt die deze 'kapitale schilderijen' in 1920 afstond aan de tentoonstelling gehouden in Haarlem.

Midzomernacht aan de kust van Helgeland, Noorwegen, pastel. Veilinggebouw De Zwaan (veiling juni 2012, lot 4905)

'Noorse licht'

In eigentijdse besprekingen van het werk van Van Steenwijk worden 'de fel sprekende kleuren en de zich in zonlicht badende uitingen' geroemd als vorm van expressie. De grote invloed van dit kleurengamma of speciale 'Noorse licht' op zijn stijl - en het land Noorwegen in bredere zin - wordt eens te meer duidelijk aan de hand van een hele reeks werken die deze week bij veilinghuis Van Spengen te Hilversum op de markt verschijnen. Naast landschappen zitten er tevens enkele, meer sprookjesachtige taferelen bij. Tevens blijkt hij samen met Louis Apol ook een van de weinige Nederlandse schilders van ijsbergen te zijn geweest.
Een van de schilderijen draagt het etiket van een van de bekendere, vooroorlogse kunsthandels in Nederland: de Gebroeders Koch (aanvankelijk opgericht te Rotterdam).

Zeemeermin aan de Noordpool, pastel

Visser in zeilboot, pastel

Fjord, pastel

Grot, pastel

Sprookjeswereld

Enkele van de werken tonen dat Van Steenwijk later sterk beïnvloed is geweest door de sprookjes van Hans Christian Andersen (1805-1875). Deze Deense schrijver en dichter werd vooral bekend door zijn vele sprookjesbundels. In 1836 verscheen o.a. zijn beroemde werk De kleine zeemeermin. 'Zijn werken van de laatste jaren zijn ontleend aan sprookjes van Hans Andersen, waarbij zijn fantasie en oorspronkelijkheid zich kunnen uitleven', aldus het Haarlems Dagblad in 1934 t.g.v. zijn 70e verjaardag.

Toegangstrap tot sprookjeskasteel, pastel

Onderwaterpanorama uit Andersen's sprookjes, pastel

De onderwaterscenes lijken tevens te zijn beïnvloed door het werk van G.W. Dijsselhof (1866-1924) die ook wel wordt gezien als een van de belangrijkste kunstenaars van de Nieuwe Kunst. Hierin kwamen organische kunst, met de nadruk op natuurlijke vormen, maar ook symbolisme meer tot uiting in de kunst. Als een van de grondleggers van de Nieuwe Kunst of Art Nouveau/Jugendstil geldt de Engelse socialst William Morris die o.a. gegrepen was door de mythologie van IJsland.

Toerisme Noorwegen

Ter bevordering van het reizen naar Noorwegen ontwierp Van Steenwijk rond 1925 diverse posters voor de Koninklijke Hollandsche Lloyd.

Bron: Van Sabbe Auctions

Noorwegen was als vakantiebestemming in opkomst in de eerste decennia van de 20e eeuw dankzij de grote rederijen en de ontwikkeling van de luxe stoomvaart. Het ruige landschap, de fjorden, de Noordkaap en het Noorderlicht waren enkele grote trekpleisters voor deze zogeheten 'Nordland Fahrten' van bijvoorbeeld de Hamburg-Amerika Linie. Namens de KHL lijkt met name het schip de s.s. Gelria (gebouwd in 1913) in de jaren twintig en dertig regelmatig de Noorse wateren te hebben aangedaan. In de jaren dertig zou ook de Rotterdamsche Lloyd zich in deze contreien begeven.

De s.s. Gelria (bron. www.clydesite.co.uk).

Reizen in de vorm van een cruisevaart was destijds nog wel alleen voorbehouden aan de gegoede burgerij. Eind vorig jaar werden enkele reisalbums (met zilveren initialen op de voorkant) verkocht van de Rotterdammer J.G. Vaes, o.a. naar Noorwegen, aan boord van de Gelria in 1926. Op de foto's zijn onder meer andere leden van de familie Vaes, Van Hoboken, Van Beuningen en burgemeester de Vlugt te zien.

Reisalbum J.G. Vaes. Bron: Vendu Notarishuis (veiling 15 november 2011, lot  2229)

Slot

'De droom van het Noorsche landschap is in hem echter nooit vervaagd', zo schreef het Haarlems Dagblad t.g.v. zijn zeventigste verjaardag. 'Hij was en is nog steeds een stoere werker, die geheel voor zijn kunst leeft.'
Drie jaar later overleed Hendrik van Steenwijk. Hij werd op 12 september 1937 begraven op de Algemene Begraafplaats van Bloemendaal.


Bronnen:

Pieter A. Scheen, Lexicon Nederlandse beeldende  kunstenaars 1750-1880 ('s-Gravenhage 1981).
http://www.noord-hollandsarchief.nl/kranten
http://website.rkd.nl/Databases/RKDartists
http://www.kb.nl/dossiers/andersen/andersen.html
http://www.historici.nl/Onderzoek/Projecten/BWN/lemmata/bwn1/cremer