Wereldfietsen (1): de oorsprong

Oudste houten wiel uit Nederland: 2.600 v. Chr.

Naast wereldwandelaars in allerlei soorten en maten, al dan niet voorzien van atrributen, zijn er ook wereldfietsers geweest.

Symmary
The history of globetrotting or circumnavigating the earth comes in various forms, including both walking and cycling. The bike, as developed during the 19th century, was originally frowned upon on the grounds of several health and safety issues. At the same time there was a growing fear of the working man's inactivity as office life quickly took hold of society, and therefore need for sporting activities - and, as it turned out, also a love for speed.

Oorsprong

De traditie van het wereldfietsen is voor alle duidelijkheid minder oud dan die van het wereldwandelen die tot minstens de IJstijd teruggaat. Tot dit doeleinde moest de fiets tenslotte eerst nog worden uitgevonden. De ondergeschiktheid van fietsen aan lopen blijkt eveneens uit het feit dat de fiets eind 18e eeuw, begin 19e eeuw oorspronkelijk werd ontworpen als een (houten) loopfiets; de fiets moest het lopen min of meer vergemakkelijken, terwijl je toch kon zitten. De uitvinding van het wiel is overigens veel ouder en stamt uit Mesopotamië rond 3.500 jaar voor Christus.

Het rustige c.q. contemplatieve karakter van het wandelen, of het gaan per pedes apostolorum, kreeg daarentegen vanaf de tweede helft van de 19e eeuw steeds meer concurrentie vanwege de fascinatie voor alles wat (mechanisch) draaide: trein, tram, auto en motor. De ontwikkeling van de fiets was hier mede een gevolgtrekking van.

Digitaal zoeken: context en etymologie

De term 'wereldfietsen' levert, i.t.t. wereldwandelen (of wereldwandelaar), geen directe resultaten op als zoekterm in onder meer de oude kranten, een van de belangrijkste (nieuws)bronnen.
Achteraf gezien heb ik mij inzake het wereldwandelen in eerste instantie te veel blindgestaard op louter deze term. Er bleken namelijk veel meer wereldwandelaars te zijn die o.a. schuilgingen achter termen als globetrotters en wereldreizigers.
Digitaal zoeken naar het verleden vraagt aldus om een goede context en zeker ook gebruik van de juiste terminologie. Zoals gezegd bestond de moderne fiets nog niet; gangbare termen waren onder meer rijwiel (de wettelijke term tot 1966!) en als afgeleide daarvan wielrijder. Over de oorsprong van de term 'fiets' doen daarnaast verschillende theorieën de ronde.

Velocipède

De voorloper van de fiets was de vélocipède (of snelvoeter), gevolgd door de (hoge) bi met het kenmerkende hoge voorwiel waar tevens de trapper aan vastzat. Dit zorgde min of meer voor een constante balanceeract op een wiel. Desondanks zouden op dit type fiets de eerste tochten - ook om de wereld - worden gehouden.

Rond 1860 werd de fiets met trapas in het midden van het frame en kettingaandrijving op de achterwiel uitgevonden; de zogeheten safety. En daarmee was min of meer het de hek van het dam, zeker na de uitvinding van de luchtgevulde fietsband. Allerlei wielerwedstrijden (het snelfietsen) en andere stunts ter promotie waren al gauw het gevolg. De doorbraak van de fiets als massavervoersmiddel zou echter nog decennia op zich laten wachten tot begin 20e eeuw.

Wielrijden

Het wielrijden had namelijk eerst nog enkele belangrijke vooroordelen te overwinnen. Volgens Het nieuws van den dag d.d. 13-07-1885 zou het : 1) gevaarlijk; 2) ongezond en 3) nutteloos zijn.
De gevaren betroffen uiteindelijk minder de berijder als wel diens roekeloze rijgedrag, zo bleek binnen enkele jaren na onder meer incidenten in het Vondelpark. Dat de ongemakkelijke houding tot bederving van de borst leidde (die tegen het stuur drukte), bleek evenmin gegrond. Enige toekomst werd vooral gezien als mogelijk transportmiddel, voor bijvoorbeeld artsen, van stad naar platteland.
In de tussentijd was er onder meer ook gemeentelijk verzet. Oldebroek in Gelderland verbood op 26 augustus 1885 het berijden van trapwielen. De Gedeputeerde Staten van Gelderland droegen dit besluit (op verzoek van de ANWB) voor vernietiging voor bij de Koning, maar de minister van Binnenlandse Zaken achtte zich onbevoegd 'als zijnde niet in strijd met een wet, noch met het algemeen belang.'

Gezond en snel

Het wielrijden had vooralsnog alleen een indirect nut die puur uit beweging bestond. Er bestonden namelijk groeiende, algemene zorgen over de in toenemende mate op kantoor zittende mens en de teloorgang van het (mannelijk) geslacht. Sportbeoefening in de laatste decennia van de 19e eeuw nam daarom een grote vlucht.

In weinig tijds voert de wieler zijn bereider de stad uit, en verademt deze in bosch of open veld en doet nieuwe krachten op; waardoor hij in staat is zijn arbeid met hernieuwde lust weer op te vatten.

Het rijwiel maakte de berijder tot een ander mens en bevorderde tevens de lichamelijke gezondheid met zijn combinatie van frisse buitenlucht en beweging, zo bleek uit nader onderzoek begin jaren negentig.

Vliegensvlug snort hij over de wegen, paard en rijtuig ver achter zich latend, de meerdere van de stoomboot, de gelijke van de stoomtram en overtroffen alleen door de groote locomotief.

Het rijwiel gaf 'de gelegenheid eens de kooi uit en de wijde wereld in te vliegen, en daardoor geheel en al uit het gewone doen te komen.' aldus het Nieuwsblad van het Noorden d.d. 13-05-1891. De teerling was geworpen.


Bronnen:

Het nieuws van den dag 13-07-1885
Nieuwsblad van het Noorden 13-05-1891
Algemeen Handelsblad 16-07-1908 (ANWB 1883-1908)

Literatuur:

Dick Schaap, Een eeuw wijzer. 100 Jaar ANWB 1883-1983 (Den Haag 1983)
De fiets: catalogus Museum Boymans-van Beuningen (Rotterdam 1977)
J.M. Fuchs en W.J. Simons, Allemaal op de fiets in Amsterdam (Amsterdam 1978)
Pierre Heijboer, Kampioenen en Krukken in Kniebroek. Beelden en berichten uit de kinderjaren van de sport (Bussum 1978)
L. Van Buyten, Fiets en film rond 1900: moderne uitvindingen in de Leuvense samenleving [Arca Lovaniensis artes atque historiae reserans documenta: Jaarboek 1979 (Leuven 1981)]


Lees binnenkort ook:
- Wereldfietsen (2): fietsen om het verst