JFK revisited: Dallas 22 november 1963

Afgelopen week was op Canvas de documentaire Lost JFK Tapes - The Assassination te zien. De documentaire bestaat uit allemaal origineel film-en audiomateriaal omtrent het bezoek van president Kennedy aan de staat Texas. Beelden die sindsdien niet meer zijn vertoond, maar dat in een museum lag gewijd aan de herdenking van die bijzondere dag. We kijken dus zogezegd met de kennis van nu naar de beelden van toen, zonder hinderlijke voiceover.



Hoog bezoek in Dallas

Wat toch allereerst wel opvalt is de enorme massa aan politie- en veiligheidsmensen die op de been is. Je zou bijna zeggen dat men iets verwacht. Dit was het eerste bezoek aan de staat Texas van een Amerikaase president sinds de Tweede Wereldoorlog.
Wat het bezoek verder misschien nog bijzonder maakte was de aanwezigheid van Jackie. Hoewel niet nader toegelicht, stond zij voor het eerst sinds enige maanden weer in de publieke schijnwerpers. De president is zelfs zo galant om haar als eerste uit het vliegtuig te laten stappen, iets dat tegen het protocol in gaat. Haar roze mantelpakje steelt dan ook de show.

Rijtour door de stad?

De limousine staat al klaar; die is eerder gearriveerd op vliegveld Love Field met een militair transportvliegtuig. Het regende die morgen in Texas, maar het weer was opgeklaard waardoor toch wordt besloten met open dak te gaan rijden. Hoe anders zou het zijn geweest als het was blijven regenen, eens te meer bewijs welk een grote rol toeval in de geschiedenis eigenlijk speelt (iets dat historici niet graag erkennen). De rijtoer heeft als doel het gezelschap af te leveren bij een lunch in een hotel in de stad Dallas waar (betaalde) gasten - naar later blijkt tevergeefs - zitten te wachten.

Ooggetuigen van de aanslag

Na de aanslag ter hoogte van Dealy Plaza spurt de colonne weg naar het ziekenhuis Parkland. Vrijwel op gelijke hoogte met de limousine op het moment van de aanslag staat op het fameuze grasveld, waarvandaan men op dat moment denkt dat er geschoten wordt, een echtpaar (Bill en Gayle Newman) met twee kinderen. Beide ouders werpen zich op de kinderen zodra er schoten klinken omdat zij denken in de vuurlinie te liggen. In de studio beschrijven zij hoe het hoofd van de president onder het bloed zat. Ook Abraham Zapruder verschijnt in de studio, terwijl zijn film ter plekke wordt ontwikkeld.

Diverse geruchten

De geruchtenmachine is ondertussen in volle gang. Ook vice-president Johnson zou gewond zijn of mogelijk een hartaanval hebben gehad. Onduidelijk is of men hem niet verward met gouverneur Connally, die in de auto zat bij Kennedy en wel gewond raakt.
Op last van ooggetuigen wordt ondertussen een gebouw in de stad afgesloten en onderzocht: de Texas School Depository Building. De schutter zou vanaf de vierde (was zesde) verdieping hebben geschoten. Het wapen wordt al gauw gevonden.

Ziekenhuis

Bij het ziekenhuis dromt zich een kleine massa mensen samen. Een priester komt het laatste sacrament toedienen. Het is via hen dat in een interview officieus bekend wordt dat de president eigenlijk dood is. Tevens vertelt hij hoe na de plechtigheid Jackie haar trouwring afneemt en die om een vinger van haar man doet. Ambulancemedewerkers vertellen hoe zij de president komen ophalen. Een van hen moet hem bij zijn bebloede hoofd vasthouden.
Mensen die buiten worden geinterviewd schamen zich diep dat dit juist in 'hun' Dallas heeft moeten geboren. Die schuldgevoelens blijken echter van betrekkelijk korte duur. In een toespraak zegt de burgemeester dat al het nodige m.b.t. de veiligheid is gedaan; hij wast vast zijn handen in onschuld.

Lee Harvey Oswald

In een buitenwijk van de stad schiet Oswald agent Tippit neer en vlucht een bioscoop in, waar hij alsnog wordt aangehouden. Hij wordt vervolgens naar het stadhuis gebracht. De meest bijzondere scenes spelen zich wat mij betreft daar, in de gangen, af. Het is er een drukte van belang. Mensen lopen af en aan. Af en toe komt Oswald onder begeleiding naar buiten om weer een andere kamer te worden ingebracht. Tijdens die korte momenten zegt hij iets of antwoordt hij wat. Oswald wordt, als zijn naam eenmaal bekend is, steevast als Harold (was Lee Harvey) Oswald omschreven.

Jack Ruby

Nachtclubeigenaar Jack Ruby heeft zich ondertussen ook bij hen gemengd; hij is op diverse shots te zien. Maar wat doet hij daar eigenlijk? Men denkt dat hij een veiligheidsagent is. In de kelder van het gebouw, als Oswald wordt geprepareerd voor transport naar de gevangenis, slaat hij toe en schiet Oswald neer. In hetzelfde ziekenhuis als waaruit Kennedy is afgevoerd overlijdt hij twee dagen later aan een hartstilstand; het complot lijkt begonnen. Bij zijn begrafenis zijn te weinig familieleden aanwezig, waardoor journalisten hem naar zijn laatste rustplaats moeten brengen.

Een nieuwe president

Op de taxibaan wordt Johnson in het vliegtuig door rechter Sarah Hughes beëdigd, met zijn vrouw rechts van hem en Jackie aan de linkerkant. Zij draagt nog altijd haar, inmiddels met bloed doordrenkte, roze mantelpakje (dat tegenwoordig wordt bewaard door de National Archives; haute couture als archief dus).



Bijzonder is tot slot nog het korte telefoongesprek vanuit het vliegtuig tussen de nieuwe president en Rose Kennedy.

Nasleep

Wie zich eenmaal verdiept in de Kennedy-zaak blijft eigenlijk alleen maar en in toenemende mate met vragen zitten, vermoedelijk een deel van de eindeloze attractie en speculatie. De contemporaine beelden tonen vooral de verwarring en chaos die er in zo'n situatie heerst. Daarnaast ogen zowel de beveiliging van de crime scene als de situatie op het stadhuis erg onprofessioneel.
Het is in zekere zin verbluffend hoeveel onzekerheden er nog altijd zijn rondom de moord. En dan heb ik het nog niet eens over de 'magic bullit' theorie of de matige schietvaardigheid van Oswald.

http://www.history-matters.com/essays/jfkgen/LastingQuestions/Lasting_Questions.htm

Het verwijderen van Kennedy's lichaam uit het ziekenhuis in Dallas was bijvoorbeeld al onwettig. Ook de autopsie zelf zit vol tegenstrijdigheden. De twee grote onderzoeken van het Amerikaanse Congres uit 1964 en 1979 kwamen met verschillende en tegenstrijdige conclusies. Met veel bewijsmateriaal werd gerommeld, zoveel staat ondertussen wel vast. Maar met welk doel precies?
En waar waren eigenlijk de veiligheidsagenten die rond de auto moesten lopen? Was een van hen niet bevriend met vice-president Johnson, een eersteklas bullebak, waarvan sommigen nog altijd zeggen dat hij het meesterbrein is achter de aanslag? De moord op president Kennedy is, kortom, vanaf het begin maar meer nog in de loop der jaren een ideaal terrein geworden van talloze plots en subplots (aan de hand van telkens weer nieuw bewijsmateriaal, dat moet gezegd). De eerste grote scalp ook van de 'conspiracy theorists', die niets geloven van wat de Amerikaanse overheid zegt en doet. Op het internet wemelt het dan ook van de theorieën.

Moord en openbaring

Enige weken terug werd bekend dat het Rijksmuseum het moordwapen, waarmee in 2002 Pim Fortuyn op het Mediapark in Hilversum werd vermoord, graag tentoon wil stellen (als de deuren van het vernieuwde museum dan eindelijk opengaan in 2013).
Het leidde bij mij in de eerste plaats tot de gedachte of hiermee niet in feite de moordenaar (Volkert van der Graaf) belangrijker wordt gemaakt dan de vermoorde. Waarom kan men bijvoorbeeld niet volstaan met de lege kogelhulzen die, denk ik, toch wezenlijk meer zeggen dan het wapen an sich. Aangezien bekend is dat de aanslag met een 9 mm semi-automatische Star Firestar geschiedde, daarom voor de kleine schare trouwe lezers van deze blog alvast een primeur: dit krijgt u straks dus mogelijk te zien.



Context

Daarnaast kwam als archivaris de gedachte op dat hiermee het moordwapen als voorwerp uit de context van het strafdossier wordt gehaald, waartoe het wezenlijk behoort. Benieuwd dus of het Rijks straks, behalve het wapen, ook enige papieren documenten zal tonen - al zal dit vermoedelijk wel te ouderwets zijn. Het nieuws over de tentoonstellingsplannen heeft sindsdien voor de nodige ophef gezorgd.
Voor de dossiers rondom (moord)aanslagen lijken daarentegen toch wel bijzondere regels te gelden in het archiefwezen. Net zoals overigens de ene moord klaarblijkelijk de andere niet is. Voor de messen en andere attributen inzake de moord op Theo van Gogh heeft het Rijks namelijk geen interesse (over dat onderwerp heeft men tenslotte al een kunstwerk van Jeroen Henneman). Archivarissen daarentegen zullen juist hierin bijzonder geïnteresseerd zijn, met name vanwege de briefjes die op zijn borst waren gepind, een welhaast klassieke daad bekend uit menig detectiveverhaal.

Willem van Oranje

Of Nederland nu wel of geen traditie heeft daar waar het politieke moorden betreft zijn wat tegenstrijdige publicaties verschenen. Niek van Sas in De metamorfose van Nederland (2004) vindt van niet; de serie Nederland in 12 politieke moorden laat op dit punt al in de titel weinig twijfel bestaan.
Om de paar honderd jaar is het hier meestal wel raak. Bovendien zijn er ook nog onbekende (want mislukte) aanslagen: in de zeventiende eeuw bijvoorbeeld onder meer diverse op prins Maurits en eentje op de topdiplomaat Coenraad van Beuningen.
Vooral bekend is de bekentenis van Balthasar G. van de moord op Willem van Oranje uit 1584. Tevens is er het (openbare) sectierapport. Recente pogingen tot een forensische reconstructie van deze moord aan de hand van onder meer het kogelgat in het Prinsenhof te Delft, kwamen tot een definitieve (?) conclusie in het programma Blauw Bloed. De burgemeester van de stad weigerde overigens opening van het graf om sectie te doen op het lichaam van de vader des vaderlands. Zie verder onder meer:

http://www.kb.nl/dossiers/moordwillemvanoranje/index.html

http://www.refdag.nl/nieuws/reconstructie_moord_op_willem_van_oranje_1_355849

Mystificatie: John F. Kennedy

Het niet-openbaar maken van documenten draagt in essentie alleen maar bij aan de mystificatie van de geschiedenis en de rol van sommige personen in het bijzonder, al dan niet bewust. Neem bijvoorbeeld de moord op John F. Kennedy. De hele wereld was in 1963 getuige van zijn moord in Dallas, Texas dankzij de zogeheten Zapruder-film, een amateurfilmpje van Abraham Zapruder. Zapruder verkocht de publicatierechten aan Time Life, waarna het filmpje aldaar in een kluis verdween. Nadien zijn er overigens talloze kopiën van gemaakt voor verschillende doeleinden.
De moordaanslag wordt nog altijd "het meest gedeelde moment" van de mensheid in de 20e eeuw genoemd, gevolgd door de maanlanding in 1969. Op de beelden van de film zijn de gevolgen van de aanslag goed te zien: eerst het in elkaar krimpen van de president wanneer hij geraakt wordt door kogels in zijn borst, gevolgd door het achterover klappen van zijn hoofd waarna Jackie Kennedy vertwijfeld probeert 'iets' van de achterkap van de limousine te pakken.

Het gaat wellicht wat ver om te zeggen dat alle feiten rondom Kennedy's moord inmiddels vaststaan, maar zijn dood staat zo onderhand wel redelijk vast. Desondanks zijn bijvoorbeeld de autopsiefoto's nooit vrijgegeven. Voor degenen die daar toch wel heel erg nieuwsgierig naar zijn, kunnen de onderstaande link bekijken; anderen mogen dit item overslaan.

http://www.jfklancer.com/photos/autopsy_slideshow/index.html

Het heeft ergens iets vreemds dat uit piëteit met de overledene (privacy) deze documenten nog immer niet openbaar zijn, terwijl ze gedeeltelijk al wel in het publieke domein berusten - en ook het filmpje zelf op dit punt verder weinig te raden over laat. Voor alle (overheids)documenten over de dood van JFK geldt hoe dan ook sinds 1992 een apart archiefregiem: The President John F. Kennedy Records Collection Act.
Een van de uitgangspunten van deze wet was overigens om zoveel mogelijk openheid van zaken te geven (die anders pas in 2029 zou komen) vanwege de almaar toenemende complottheorieën. Een bijzonder gevolg van de wet was onder meer naasting van de Zapruder-film door de overheid. Na arbitrage werd aan de erven Zapruder, sinds 1975 weer copyrighthouder, in 1999 een som van 16 miljoen dollar betaald. Een van de weinige keren overigens dat aan een historisch document een directe financiële waarde is toegekend. Bekijk de collectie:

http://www.archives.gov/research/jfk/

Mystificatie: dr. Kelly

Een ander interessant geval biedt de recente dood van dr. David Kelly (1944-2003). Kelly was wetenschappelijk adviseur van de Britse regering en in 2003 het 'lek' inzake de onthulling over twijfels aan het bestaan van massavernietigingswapens in Irak. Enkele dagen later overleed hij vermoedelijk wegens zelfmoord. Als gevolg van zijn dood werd een onderzoek gestart naar de omstandigheden hierachter, de zogenaamde Hutton Inquiry.

Zijn casus (was het wellicht niet moord?) houdt de Britse media desondanks nog altijd bezig met een roep van critici om een zogeheten 'public inquiry' (een openbaar onderzoek). Om dit nu te voorkomen en aan de speculatie omtrent zijn dood tevens een einde te maken, heeft het ministerie van Justitie in dienst van het publieke belang medische dossiers vrijgegeven. Dit is extra bijzonder omdat eerder juist was gebleken dat het archiefregime voor deze documenten was verzwaard (openbaring pas over 70 jaar).

http://www.justice.gov.uk/kelly-pm-toxicology-reports.htm

Nieuwe regeling openbaarheid

Door het tegengaan van openbaarheid dienen archieven niet het publieke belang en maken zij zichzelf belangrijker dan ze eigenlijk zijn. Het Nationaal Archief hanteert sinds enige tijd een nieuwe regeling omtrent de openbaarheid van stukken die er vooral op neerkomt dat bewuste publicaties gedeeltelijk berustend op beperkt openbare documenten niet meer vantevoren worden gescreend.
Wegens de versnelde overbrengingstermijn van archieven (de archieven worden in dat opzicht steeds 'jonger') zullen daarentegen steeds meer beperkingen gaan gelden voor de inzage van documenten, in wezen een tegengestelde ontwikkeling. Een verdere versoepeling van de regeling lijkt dus wenselijk ten behoeve van de toegankelijkheid en de dienstverlening voor het publiek.

Het drama van de Britse verkiezingen in 2010

In Engeland is het al 4 dagen hoog politiek drama; vandaag nog meer dan in het afgelopen weekend. En nee, de verkiezingen zijn er al geweest: die waren op donderdag 6 mei. Met de meest vreemde uitslag sinds decennia. In feite waren er alleen maar verliezers, en geen winnaars.

De verkiezingen - in Engeland altijd beperkt tot ongeveer 1 maand campagne voeren - gingen zelfs redelijk ongemerkt voorbij. Volgens kenners was er sprake van 'a bloodless campaign'. Met weinig of geen gedenkwaardige momenten (een vice-premier bv. die met een kiezer op de vuist gaat, zoals John Prescott deed in 2007) of rellen. Bekijk de vuistslag van Prescott:

http://www.youtube.com/watch?v=5XTiI1e-wVc

De enige rel die er was (premier Gordon Brown die een vrouw achteraf onheus bejegende), werd in belangrijke mate door de media zelf geregisseerd. Pas op het allerlaatst, tijdens de verkiezingsdag, ging het nog bijna mis met Nigel Farrage (leider van UKIP) toen zijn vliegtuigje bij het opstijgen crashte. De resulterende foto is beslist spectaculair.



De verkiezingen bestonden achteraf gezien eigenlijk alleen uit drie televisiedebatten - een noviteit overigens in de Britse politiek. Televisiedebatten zijn in vele landen al decennia gemeengoed. De oorsprong ervan ligt bij vier dergelijke debatten tussen de twee Amerikaanse presidentskandidaten, Nixon en Kennedy, uit 1960. Omdat Nixon vlak voor de opnamen ziek was geweest, zag hij er letterlijk beroerd uit in het eerste debat. Maar de toon was daarmee wel meteen gezet.

Achteraf wordt de toezegging van televisiedebatten door Labour, waar lang over is gesteggeld tussen Labour en de Conservatieven, en de toevoeging van de Liberalen als een grote fout gezien van beide partijen omdat zij een nieuwe ster creërde in de persoon van de leider van de Liberalen: Nick Clegg (geb. 1967). Zo was 'Cleggmania' geboren, eigenlijk bij gebrek aan beter.
Nick Clegg was tot dan toe de grote onbekende onder de Britse kiezers. Plotseling leek hij het redelijke (en jonge) alternatief, tegenover de mastodonten van de oude partijpolitiek. Clegg heeft overigens een Nederlandse moeder en spreekt ook vloeiend Nederlands, naast Frans, Duits en Spaans (mogelijk alleen iets minder vloeiend).

En sinds de verkiezingen houdt hij de gemoederen nog altijd bezig, want hij is nu de kingmaker (de positie die hij volgens eigen zeggen beslist niet wilde). Omdat geen van de partijen een absolute meerderheid heeft moeten er (eerst) coalitiebesprekingen plaatsvinden; dit gebeurde voor het laatst in 1974.
Ditmaal waren de topambtenaren, die dezer dagen ongekende macht hebben omdat er feitelijk niet wordt geregeerd, beter voorbereid inclusief heuse rollenspellen. Maar, wellicht nog opvallender, is dat men zich hierin in niet onbelangrijke mate laat leiden door een 36 jaar oud memorandum van een van de aanwezigen destijds: Robert Armstrong.

Lees dit document:
http://www.margaretthatcher.org/document/E39D78DE7FBF4C7583FDFC8F7A029D42.pdf

Er zijn nu in essentie vier mogelijkheden:

- formele coalitie van Con./Lib.
- zgn. 'Progressive Coalition' van Lab./Lib.(ook wel Alliance of the Losers genoemd)
- minderheidsregering Con. ('confidence and supply deal' - een soort hoofdlijnenakkoord)
- minderheidsregering Con. (go it alone: vote by vote)

Op vrijdagmorgen 7 mei verklaarde Clegg dat het initiatief bij de grootste partij lag: de Conservatieven dus. Die moesten volgens hem in elk geval in de gelegenheid te worden gesteld om een regering te vormen. Hun leider, David Cameron, verklaarde vervolgens bereid te zijn tot 'a big, open, and comprehensive offer' aan de Liberalen. Sindsdien zijn de beide partijen in besprekingen.
Ondertussen verklaarde Brown de uitkomst hiervan af te wachten en tegelijk open te staan voor besprekingen. Weliswaar staand op een zijpodium, is hij de feitelijke premier die voor stabiliteit moet zorgen.
Wel stond hem het tussentijdse alternatief voorhanden om af te treden. Dat hij dat niet deed, werd door veel media (die zich openlijk grotendeels achter de Conservatieven scharen) gezien als het onvermogen van Brown in te zien hoe impopulair hij eigenlijk is. En natuurlijk tevens als een blokkade richting de Conservatieven. Brown is constitutioneel echter de PM totdat er een stemming tegen hem is in het parlement. De Conservatieven zien hem daarentegen vooral als 'unelected PM' vanwege de interne partijopvolging (opvolger van Tony Blair) en nu ook nog eens zonder een mandaat van de kiezers.

Tot vanavond leek het op een 'arrangement' (3e optie) tussen Con./Lib. uit te draaien. Maar om zes uur veranderde alles toen Brown plotseling zijn aftreden als partijleider aankondigde plus bekend maakte dat Clegg had gevraagd formele onderhandelingen met Labour aan te gaan. Een hele sluwe zet van de "Iron Chancellor" ook want zo kan Brown mogelijk nog maximaal tot het najaar aanblijven om alles te overzien.
Het was bekend dat Clegg hoe dan ook niet met Brown verder wilde (hoezo geen kingmaker?). In de loop van de dag was al duidelijk geworden dat er gedurende het weekend geheime gesprekken met Labour waren gevoerd onder leiding van Lord Peter Mandelson, min of meer de uitvinder van New Labour.

Sinds deze aankondiging is het politieke spectrum compleet veranderd. Binnen enkele uren, verklaarden de Conservatieven alsnog bereid te zijn tot een referendum over kieshervormingen (een principieel punt van de Liberalen) en een coalitie met hen te willen. Tegelijkertijd mogen zij zich enigszins verraden voelen over de geheime gesprekken en nu dus onderhandelingen met Labour.
Het grote opbieden van beide partijen tegen elkaar is daarmee begonnen. Uiteindelijk is het aan het politieke instinct van Nick Clegg en diens partij om te kiezen. Een keuze voor Labour, zou de politieke verhoudingen in Groot-Brittannië op de langere termijn diepgaand veranderen aangezien het huidige kiesstelsel (voor het laatst hervormd halverwege de 19e eeuw) dan op de schop gaat.

Uiterlijk op 25 mei is er duidelijkheid. Dan is de opening van het nieuwe parlement, met de zogenaamde Queens Speech. Hierin zal dan Labour - de huidige, rechtsgeldige regering - haar nieuwe regeringsplannen ontvouwen. Vervolgens zal dan bij de stemming daarover in het Lagerhuis duidelijk worden hoe de parlementaire verhoudingen precies liggen. Wordt Labour gedoogd, en zo ja door wie, of worden de plannen door een meerderheid (geleid door de Conservatieven) weggestemd? 'He who commands a majority, shall assume the premiership'.
Zo ver zijn we nog lang niet. De uitkomst op de korte termijn lijkt hoe dan ook een coalitie te zijn, voor het eerst in zeventig jaar. En de uitkomst op de middellange termijn staat eigenlijk ook al wel vast: binnen 1-2 jaar nieuwe verkiezingen. Want met deze uitslag, kan geen van de politieke partijen eigenlijk goed leven.