De Kennedy's en openbaarheid: de autopsie (1)

Behalve het brein, ontbreken er ook andere belangrijke bewijsstukken inzake de moord op president Kennedy. In de komende twee blogs richt ik mij hoofdzakelijk op het documentaire spoor van de autopsie.

Autopsie

Hoewel er juridisch gezien een autopsie in Dallas plaats had moeten vinden, gebeurde dit pas na terugkeer in Washington in het Bethesda Naval Hospital. De Kennedy's wilden in de eerste plaats het lichaam zo snel mogelijk weghebben uit Dallas, zo snel zelfs dat er ruzie ontstond met de vice-president (die een tegenorder gaf om niet onmiddellijk te vertrekken). De geheime dienst op zijn beurt werkte aan het verwijderen van het lichaam mee en lokale wetsdienaren werden letterlijk opzij geschoven.
De drie pathologen waren weliswaar getraind maar geen experts op dit gebied. Bovendien werkten zij onder de presumptie dat er alleen een hoofdwond was; de nekwond werd zodoende niet nader onderzocht, een opmerkelijke omissie. De eerste schotwond in de keel was door artsen namelijk gebruikt voor een tracheotomie, waardoor de aard van deze wond later niet duidelijk was.
Wel werden nog tegen de zin van de Kennedy's diens interne organen verwijderd, die verder weinig tot geen licht wierpen op de doodsoorzaak. De organen werden ook niet gewogen, eveneens een standaardprocedure.

Kennedy's inschrijving als patiënt (2e van boven).

Warren Commissie

De autopsie-foto's (plus röntgenopnamen) werden in 1964 niet nader door de Warren-commissie onderzocht. In plaats daarvan werkte de commissie met diagrammen die tot stand kwamen zonder inzage van het fotografische bewijsmateriaal; een soort 'artist's impressions'. Indien ze dat wel hadden gedaan, dan zouden de foto's ook op enig moment moeten worden geopenbaard en dit was tegen de wensen van de Kennedy-familie.
Die had namelijk oorspronkelijk bedongen dat de verslagen van de autopsie gedurende vijf jaar niet mochten worden gepubliceerd. Eind 1965 werd bekend dat de 65 (röntgen)foto's en kleurendia's van de autopsie door de familie Kennedy aan het Nationale Archief waren overgedragen. Kennelijk had men deze achtergehouden (of overhandigd gekregen), op zich al opmerkelijk genoeg.
Het fotomateriaal mocht (waarschijnlijk niet voor het einde van de eeuw worden gepubliceerd 'omdat de familie niet wil dat dit gebeurt tijdens het leven van de weduwe, kinderen en overige in leven zijnde familieleden van de vermoord.' Wel zouden in vijf jaar tijd, met toestemming van de familie, deskundigen de foto's mogen zien; voor de regering gold dat altijd.

Informele onderzoeken

Naar aanleiding van een reeks kritische boeken mid jaren zestig en perspublicaties over de verdwijning van materiaal (waaronder röntgenfoto's van het lichaam van de president) en getuigen plus tegenwerking van de familie Kennedy werden de bevindingen van het Warren-rapport door het publiek steeds meer in twijfel getrokken. Ook was inmiddels bekend dat het meeste materiaal tot 2039 geheim zou blijven. Het Ministerie van Justitie hield daarom eerst twee interne onderzoeken.
In eerste instantie (oktober 1966) pleegde men vooral een inventarisatie van de aanwezige autopsiestukken, enkele maanden later (begin 1967) gevolgd door een nader onderzoek naar de doodsoorzaak. In beide gevallen moesten de betrokkenen bij de autopsie hun eigen documenten verifiëren.

Inventaris autopsiestukken met ondertekeningen.

Van de opgestelde inventaris bestaan twee versies: een ondertekende en een niet-ondertekende lijst. In de ondertekende lijst staat een extra passage dat er geen röntgenfoto's ontbreken, terwijl in de niet-getekende lijst nog eens drie andere namen (waaronder die van twee archivarissen) worden vermeld die later niet terugkeren. Achteraf is gebleken hoe de ondertekening feitelijk werd georkestreerd door het departement.

Inventaris autopsiestukken zonder ondertekening, maar met meer namen.

Belangrijkste, voorlopige conclusies: er ontbraken geen foto's, ondanks duidelijke aanwijzingen dat dit wel het geval was (president Johnson werd hiervan ook op de hoogte gesteld), en de autopsiestukken ondersteunden de bevindingen van de autopsie terwijl de twee elkaar op onderdelen juist tegenspreken.
Inmiddels is vast komen te staan dat zowel de drie aanwezige pathologen bij de autopsie, als de twee fotografen hebben toegegeven dat er toen belangrijke foto's (bijvoorbeeld van de borst van de president) ontbraken.

Clark Panel

Hoe zeer omgang met de bewijsstukken (en archieven) tot de kern van de zaak hoort bewijst een nieuw onderzoek in 1968 inzake de bevindingen van de autopsie. Dit rapport is vernoemd naar procureur-generaal Ramsey Clark (geb. 1927), wiens benoeming niet gespeend was van enig nepotisme; zijn vader trad in ruil af als lid van het Hooggerechtshof.
Een van de pathologen, Thornton Boswell, werd gevraagd eerst een brief aan het Ministerie van Justitie te schrijven met het verzoek om een onafhankelijk onderzoek: een klassiek opzetje dus binnen het ambtelijk apparaat. Dit werd waarschijnlijk nodig geacht om de problematische kwestie dat de autopsie nog niet vrijelijk was bestudeerd te ondervangen.

Ramsey Clark (links) met president Johnson.

Aldus geschiedde: vier, ditmaal onafhankelijke deskundigen bestudeerden het materiaal opnieuw. Hoewel zij de bestaande bevindingen grotendeels onderschreven, concludeerden zij tevens dat de fatale schot-of hoofdwond bijna tien centimer hoger lag dan volgens de autopsie: een opmerkelijk verschil, ongeveer vergelijkbaar met boven of onderaan iemands hoofd.
Nog merkwaardiger wellicht: hun rapport werd een jaar lang onder de tafel gehouden. Dit rapport kwam pas naar buiten in een andere rechtszaak (Clay Shaw Trial) in 1969, waarbij men vreesde dat originele bewijsstukken over de moord door de 'U.S. Archivist' zou moeten worden getoond in Louisiana. De bevindingen van het Clark-panel moesten dus als het ware als ersatz gelden voor 'the real thing'. Jim Garrison gaf uiteindelijk zijn juridisch gevecht tegen de regering om openbaarheid van het fotomateriaal (röntgenfoto's en autopsie) op, waarvan met de familie Kennedy was afgesproken die tot minstens 1971 geheim te houden.

George Lattimer

Vervolgens kwam dr. George K. Lattimer in januari 1972 als eerste particuliere arts met een rapport. Hij was hiertoe gevraagd door de Kennedy-familie. Zijn bevindingen waren voorpaginanieuws in de New York Times en elders.
Lattimer was gedurende 25 jaar hoofd van de faculteit voor urologie aan de hogeschool voor artsen en chirurgen in Columbia. Als arts was hij verbonden geweest aan de processen van Nuremberg en behandelde nazi-topstukken (hierover schreef hij eind jaren negentig een controversieel boek). Als ballistisch expert was hij autodidact.

De röntgenfoto's toonden volgens hem, in navolging van het Warren-rapport, aan dat de verwondingen in voor-en achterhoofd van de president waren veroorzaakt door dezelfde kogel die het lichaam van Kennedy had doorboord en toen gouverneur Connally van Texas had geraakt. Dit punt staat ook wel bekend als de zogeheten 'magic bullet' theorie, ter nadere onderschrijving dat er slechts één enkele moordenaar was.

Cyril Wecht

Later dat jaar kwam dr. Cyril Wecht (geb. 1931), lijkschouwer uit Allegheny, met zijn bevindingen. Wecht zou later als forensisch expert herhaaldelijk in aanraking met justitie komen, o.a. wegens oneigenlijk gebruik van zijn faxapparaat (privéfaxen op staatskosten).

De magische kogel, waarmee het hele Warren-rapport staat of valt, achtte hij wetenschappelijk gezien onhoudbaar. De vorm van de kogel maakte dit (door twee lichamen heen gaan) onmogelijk.

Hij zei dat ,,bijzonder relevante zaken" - zoals microscopische dia's en het brein van Kennedy - dat naar zijn zeggen bewaard had moeten worden, hem niet ter beschikking zijn gesteld. ,,Toen ik de röntgenfoto's bekeek", aldus Wecht, ,,zag ik een donker, zwart voorwerp in het brein. Daar had nooit eerder iemand iets over gezegd." 

Hij zei niet of hij dacht dat dit voorwerp een kogel is geweest.

Rockefeller Commission

In 1975 werd een onderzoek ingesteld naar de binnenlandse activiteiten van de Amerikaanse buitenlandse inlichtingendienst (CIA). Deze organisatie werd inmiddels ook genoemd in de Kennedy-moord: de focus daarbij kwam opnieuw te liggen op de autopsie.

De aanpak van de behandeling van president Kennedy en de autopsie - door de artsen, de commissie-Warren en de familie van de president - heeft almeer vragen doen rijzen over de moord dan enige andere factor, aldus Blakey.

De commissie (vernoemd naar de vice-president) onderschreef desondanks de bestaande theorie aan de hand van het aanwezige bewijsmateriaal: twee schoten van achteren. Experimenten met meloenen door Lattimer naar de achterwaartse beweging van het hoofd van Kennedy, zouden dit verder onderschrijven. Verdere vragen naar het ontbrekende bewijsmateriaal werden niet gesteld.
Ook Cyril Wecht werd als medestander opgevoerd maar die bestreed dit vrijwel onmiddellijk: de commissie had zijn woorden verdraaid. Hij wilde daarom zijn getuigenis inzien maar dat werd hem geweigerd (pas in 1998 zou Wecht een kopie van zijn getuigenis krijgen). Wecht verweet de commissie vervolgens in het openbaar partijdigheid: de medische experts of 'onafhankelijke' deskundigen waren gelieerd aan hetzij de Warren commissie hetzij de Clark Panel.

HSCA

Er volgde eind jaren zeventig nog een laatste, vijfde onderzoek door het Amerikaanse congres namens het zogeheten House Select Committee on Assassinations. Alvorens medische conclusies te trekken, stelde het allereerst twee belangrijke vragen: waren de autopsiestukken authentiek? En waren deze op enigerlei wijze veranderd?
In het eerste geval werden de foto's vergeleken met andere (premortem) röntgenfoto's en metingen; het antwoord was negatief. Ook in het tweede geval werden er geen gebreken geconstateerd. Maar tegenstrijdig bewijs van getuigen (o.a. over het bestaan van andere foto's of problemen met de gevonden camera) werd onderdrukt of zelfs niet eens ter beschikking gesteld aan de medische experts, bleek later.
De belangrijkste conclusie van alle forensische experts, behalve Wecht: het bewijs wees naar Oswald als de hoofdschuldige. Maar een andere conclusie was dat er waarschijnlijk ook sprake was van een complot: 'The Committee is unable to identify the other gunman or the extent of the conspiracy.' En er waren onoplosbare problemen, vooral met de autopsie.

1. the "entrance head wound location was incorrectly described.”
2. The autopsy report was “incomplete”, prepared without reference to the photographs, and was “inaccurate” in a number of areas, including the entry in Kennedy's back.
3. The ”entrance and exit wounds on the back and front neck were not localized with reference to fixed body landmarks and to each other”.

'Ze hadden moeten zeggen dat Oswald zo'n slechte schutter was, dat hij Kennedy van vòren trof.'

Morgen: het vervolg; de autopsie (2)


Bronnen
Gereformeerd gezinsblad 05-11-1966
De Waarheid 24-12-1966
De Telegraaf 20-02-1967; 28-08-1972
Nederlands Dagblad 25-02-1969
Leeuwarder Courant 28-08-1972
Amigoe 08-09-1975

Gerelateerde blogs:
De Kennedy's en openbaarheid: het brein van de president
De Kennedy's en openbaarheid: het mantelpakje van Jackie
De moord op Kennedy en de openbaarheid van archieven
Staatsgeheim
JFK revisited: Dallas 22 november 1963
Moord en openbaring

De Kennedy's en openbaarheid: het brein van de president

Op 25 november 1963 werd John F. Kennedy te Washington begraven. Het belangrijkste bewijsstuk met betrekking tot de moord op president Kennedy ontbreekt in het Amerikaanse Nationaal Archief. Ook zal men er in het graf van de president vergeefs naar op zoek gaan. Waarom?

Brein van de president

De auteur James Swanson heeft recent in zijn End of Days: Assassination of a President het lot van het brein van de president beschreven. De Volkskrant (in navolging van andere media) berichtte hier eind oktober over:

Volgens Swanson zijn tijdens de autopsie op het lichaam van JFK de hersenen in een aparte bak geplaatst en tijdelijk in een kast bij de Secret Service gezet. Daarna zou het 'item' samen met andere medische bewijsstukken in een opberglade zijn beland, bestemd voor het archief.

In oktober 1966 was ontdekt dat de hersenen ontbraken plus enkele andere medische bewijsstukken. Sindsdien is het brein niet meer gezien, zo vertelt Swanson tegen de New York Post.

Er is destijds een onderzoek uitgevoerd door de toenmalige procureur-generaal Ramsey Clark. Die vond de hersenen niet terug, maar stelde wel dat er 'overweldigend bewijs was dat suggereert dat de voormalige procureur generaal, Robert Kennedy, de stukken heeft gestolen', aldus Swanson. Kennedy zou hulp hebben gekregen van zijn assistent Angie Novello.

Sinds de moord op JFK, op 22 november 1963 in Dallas, doen vele theorieën de ronde. De hersenen zouden zijn gestolen om te verdoezelen dat de president van voren in het hoofd is geschoten, en niet van achter. Volgens Swanson speelde dit voor broer Robert geen rol. Hij zou mogelijk de hersenen hebben gestolen om geheim te kunnen houden aan welke ziektes de president leed of welke medicijnen hij gebruikte.

Een en ander valt wellicht hooguit als luguber of macaber af te doen, ware het niet dat dit tot de kern van de zaak voert.

Vermissing

De vermissing werd in 1978 voor het eerst bekendgemaakt door Robert Blakey, hoofd van de commissie van het huis van afgevaardigden die de moord behandelde. Dit was het laatste van vijf grote, officiële onderzoeken naar de moord.
Bij aanvang van de zitting - en in afwijking van zijn tekst - verklaarde hij dat de president zonder zijn hersens ligt begraven op de nationale begraafplaats van Arlington. De hersens waren tijdens de autopsie voor nader onderzoek verwijderd.

Vindplaats

Noch de nationale archieven, het Bethesda Marinehospitaal (waar het lichaam na terugkeer in Washington naartoe was gebracht), andere autoriteiten of de familie Kennedy konden een definitief antwoord geven op de vraag wat er met de houder en de inhoud daarvan was gebeurd.
Een woordvoerder van de Kennedy's zei te geloven dat het materiaal vernietigd was. Robert had, als minister van Justitie, de vrees geuit dat de hersens van de president voor het publiek tentoongesteld zouden worden. Dit laatste getuigt alvast van een merkwaardige taakopvatting van de nationale archieven.
Uit mijn recente blog over het mantelpakje van Jackie Kennedy blijkt desondanks wel degelijk hoe de Kennedy's in dat opzicht op de achtergrond sturend bezig zijn geweest en de waarheid zodoende geen dienst hebben betoond, eerder het tegendeel.

Evelyn Lincoln

De houder werd eerst enige tijd bewaard 'in a file cabinet in the office of the Secret Service'. Vervolgens werd de houder, samen met ander medisch bewijsmateriaal, in een 'footlocker' (of locker) geplaatst en overgebracht naar het Nationaal Archief.
Hier werd het in een veilige ruimte geplaatst waar Evelyn Lincoln, de privé-secretaresse van Kennedy, bezig was met de inventarisatie van diens archief. Sinds oktober 1966 worden deze items vermist.
Er is geopperd dat de herbegraving van de president in maart 1967 naar zijn permanente plaats een goede mogelijkheid zou kunnen hebben geboden. Een andere gelegenheid zou het boven zee (in de Atlantische Oceaan) dumpen van de originele lijk-of baarkist begin 1966 kunnen zijn geweest.

JFK aan de lijn, met Evelyn Lincoln zittend en JFK Jr. op haar schoot.

De moeder aller samenzweringstheorieën

Evelyn Lincoln was Kennedy's persoonlijk secretaresse sinds 1953. Op die fatale novemberdag tien jaar later reed zij ook mee in de stoet. In het vliegtuig terug uit Dallas, maakte zij op een briefje een overzicht met mogelijke daders. Dit briefje is in 2010 geveild.

Het lijstje van Evelyn Lincoln met mogelijke verdachten inzake de Kennedy-moord.

Het is wellicht ironisch - of op zijn minst opmerkelijk - dat daarmee de samenzweringstheorieën al beginnen op de dag van de moord zelf, dus nog ruimschoots vóór alle publieke twijfels na voltooiing van het Warren-rapport, maar ook dat het spoor min of meer bij haar eindigt.

Schommelstoel Lincoln

Mogelijk was Robert Kennedy's inhibitie, behalve uit persoonlijke en of familiebezwaren, verder ingegeven door de lotgevallen met de bebloede schommelstoel van president Lincoln na diens moord in 1865. Omstanders zouden er direct allerlei stukjes vanaf hebben gehaald. Binnen enkele dagen waren er tevens foto's van de stoel te koop. Maar de vlekken (in ieder geval op hoofdhoogte) zouden mogelijk eerder van pommade zijn. Hoewel de stoel in 1999 is gerestaureerd, weet ik niet in hoeverre op dit punt nader onderzoek is verricht.

De schommelstoel waarin Lincoln werd vermoord.

Moord artefacten

Deze stoel werd destijds door het Ministerie van Oorlog als bewijsstuk bewaard. Na de rechtszaak werd de stoel in 1867 doorgegeven aan Binnenlandse Zaken, gedurende anderhalf jaar tentoon gesteld in het Patent Office Building en daarna, in 1869, aan het Smithsonian Museum gegeven waar die achter slot en grendel verdween.
De stoel was echter het bezit van theatermanager Harry Ford wiens weduwe, met succes, de regering om teruggave vroeg. Vervolgens werd de stoel in 1929 door Henry Ford gekocht op een veiling in New York voor slechts $2.400: een koopje, notabene nog voor de grote beurscrash later dat jaar. De stoel valt thans te zien in diens museum in Dearborn.
In dit 'Americana' museum valt overigens ook de presidentiële Lincoln te zien, de auto waarin Kennedy werd vermoord. Het interieur daarvan werd gewoon schoongemaakt en de auto deed, weliswaar verbouwd c.q. gepantserd (dat was ie oorspronkelijk niet), nog dienst tot 1977.

Post mortem

Interessant is verder Swanson's bewering dat Robert Kennedy's bemoeienissen destijds minder waren ingegeven door waarheidsvinding (of juist obstructie), als wel het bewaren van mogelijke medische geheimen.
Die geheimen (Addison's disease en hevige medicatie wegens oorlogswonden) zijn pas veel later naar boven gekomen en domineren nu vrijwel volledig het Kennedy-debat. In dat geval kan Robert Kennedy een zekere, vooruitziende blik niet worden ontzegd maar hij was dan ook een insider.
Alle obsessie met het brein van de president ten spijt, overleed Robert Kennedy zelf in 1968 door een schotwond in het hoofd: de kogel, die via de rechter slaap zijn hersens binnendrong, spatte daar uit elkaar en verspreidde vele metaalresten. Deze verwondingen had hij onmogelijk kunnen overleven. Tevens werd er nog een tweede kogel in de hersenen aangetroffen.


Gerelateerde blogs
De Kennedy's en openbaarheid: het mantelpakje van Jackie
De moord op Kennedy en de openbaarheid van archieven
Staatsgeheim
JFK revisited: Dallas 22 november 1963
Moord en openbaring


Bronnen
Leeuwarder Courant 08-09-1978
Vrije Stem 11-09-1978
Het vrije volk 05-06-1968.
https://www.pinterest.com/braindribble/blood-stained-historical-artifact

De moord op Kennedy en de openbaarheid van archieven

Dat de moord op Kennedy de wereld blijvend fascineert, is onderhand wel duidelijk: het is tenslotte de grootste moordzaak uit de geschiedenis ooit. Misdaadverslaggever-en onderzoeker Peter R. de Vries verwonderde er zich twee weken geleden in het programma DWDD over waarom de archieven inzake de moord op Kennedy nog deels gesloten zijn (tot 2017). Dat vergt enige uitleg.

Summary
The murder of President John F. Kennedy in 1963 has left a lasting impression on the way governments deal with the disclosure of official governmental records.

JFK Records Act

Sinds 1992 is er de zogeheten 'President John F. Kennedy Assassination Records Collection Act'. Deze, door het Amerikaanse Congres uitgevaardigde wet bepaalt dat elk door de overheid voortgebracht of in bezit gekomen document m.b.t. de moord als een aparte collectie bijeen dient te worden gebracht.

Hiertoe werd door de overheid opdracht gegeven aan het NARA te Washington die deze speciale collectie beheert. Voor alle duidelijkheid: het betreft hier in hoofdzaak kopieën van originele stukken.

Deze wet volgde op de publieke onrust ontstaan n.a.v. de film JFK van regisseur Oliver Stone uit 1991, waarin het bestaan van een samenzwering door overheidsinstanties sterk wordt gesuggereerd.

Openbaarheid

De wet bepaalt verder dat de documenten volledig openbaar dienen te zijn (geen weggelakte passages dus). Niet later dan 25 jaar na instelling van de wet moet dit voor alle betrokken documenten gelden: d.w.z. dat op 26 oktober 2017 alle (overheids)documenten inzake de Kennedy-moord volledig openbaar dienen te zien.
Edoch: de president van de Verenigde Staten kan voor die tijd restricties of beperkingen opleggen aan dit geldende principe van openbaarheid.

Uitzonderingen

Dat betreft hoofdzakelijk twee redenen: openbaarheid is niet in het nationale belang (vanwege redenen van defensie, inlichtingen, veiligheid, internationale betrekkingen) of openbaarheid is niet in het publieke of algemene belang.
In het laatste geval zou openbaring te veel schade berokkenen aan de (geloofwaardigheid van) de overheid. Volgens de laatste stand van zaken - in 2012 - waren 50.000 documenten nog niet vrijgegeven.

'Assassination Records Review Board'

Tussen 1994 en 1998 is de wet uitgevoerd door een onafhankelijke instantie, de zogeheten 'Assassination Records Review Board' (ARRB). Behalve behandeling van aanvragen tot uitstel van openbaarheid namens diverse overheidsinstanties, verzamelde zij tevens ook zelf zoveel mogelijk bewijsmateriaal. Dit gebeurde met name door interviews te houden met allerlei betrokkenen. 

In haar eindrapport uit 1998 concludeerde de ARRB dat de erfenis van officiële geheimhouding in deze zaak blijvend schade heeft veroorzaakt m.b.t. de geloofwaardigheid van de overheid. Zij deed daarom een reeks aanbevelingen m.b.t. het toekomstig declassificeren van documenten en een oproep om openbaarheid het leidende principe te maken.

Warren Commission

Veel van die publieke scepsis kwam mede voort uit het werk van de Warren Commission. Deze door president Johnson ingestelde commissie onderzocht officieel de moord namens de regering. De belangrijkste conclusie was dat Lee Harvey Oswald de enige dader was.
Twee maanden na publicatie van het rapport volgden er nog eens 26 (!) delen met ondersteunende documenten als verhoren en bewijsstukken. De delen sieren menige Amerikaanse huiskamer blijkens een korte inspectie op eBay, vermoedelijk enigszins vergelijkbaar met Lou de Jong's 'Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog' in Nederland.

Bron: eBay.

Het archief van de commissie werd vervolgens op 23 november 1964 overgedragen aan het Amerikaanse Nationaal Archief, alwaar het aanvankelijk voor 75 jaar (tot 2039) op slot ging. Dit laatste was overigens de standaard regeling bij federale onderzoeken bedoeld om onschuldige derden te beschermen.
Die regeling werd al gauw achterhaald door de zogeheten Freedom of Information Act uit 1966 en de 'JFK Records Act' van 1992. In dat jaar was 98 % van het materiaal van de Warren Commission openbaar. Door het werk van de ARRB is inmiddels alles openbaar (zij het geredigeerd of weggelakt) op de belastingaanslagen na.
Het werk van de commissie wordt algemeen als onvoldoende beschouwd dat werd tegengewerkt door de veiligheidsdiensten.

Geheimhouding

Juist de geheimhouding - en het niet kunnen vinden of verifiëren van informatie - leidt op haar beurt telkens weer tot nieuwe complottheorieën, waardoor de Kennedy-moord inmiddels een oneindige 'whodunnit' is geworden die tot op elk detailniveau kan worden bestreden en mede daarom ook actief wordt bestreden.

Eerder dit jaar blogde ik al over de bizarre verwikkelingen rond de restanten van de traumakamer uit het Parkland Memorial ziekenhuis waar Kennedy destijds in werd behandeld.
Het beroemdst is waarschijnlijk wel de geheimhouding rond de autopsiefoto's die geen enkele Amerikaan officieel mag zien. Het lijk van de president werd destijds op illegale wijze door de geheime diensten uit Dallas afgevoerd, waar men eerst zelf een autopsie wilde verrichten (dit was wettelijk ook verplicht).

Mile High Club

De familie Kennedy (en of hun gevoeligheden) speelt in dit alles eveneens een voorname rol, zoals onder meer bleek in het geval van de restanten van de traumakamer, maar ook uit het 'nieuwtje' van deze week dat de president op de heenweg naar Dallas (de dag voor de moord dus) in Air Force Once seks had met Jackie. Dit feit kan als hetzij wel (tenslotte vele minnaressen) of niet (man heeft seks met zijn vrouw) nieuwswaardig worden beschouwd, maar vooral de wijze van openbaring is treffend.

Jackie Kennedy en de president stappen uit het vliegtuig op Love Field Airport, Dallas: 22 november 1963.

Jackie Kennedy vertelde dit zelf aan historicus William Manchester in 1964 die bezig was met een boek over de moord op de president (en door haar was gevraagd). Na lezing van het manuscript, vond zij sommige passages vrij smakeloos en begon in 1966 een rechtszaak wegens contractbreuk. Die won zij waarna zij en Bobby 'final text approval' kregen. Het boek verscheen in 1967 als The Death of a President. De liefdespassage wordt daarin neutraal omschreven als 'last moment of serenity' aan boord.

William Manchester (1922-2004). Foto rond ca. 1979.

Als onderdeel van de uitspraak moest Manchester tevens al zijn onderzoeksmateriaal achter slot en grendel opbergen en tien uur interviewtapes met Jackie aan de John F. Kennedy Presidential Library and Museum afstaan. De auteur vertelde over de vrijpartij tegen een andere auteur in de jaren zeventig op straffe van geheimhouding tot aan zijn dood. Manchester overleed in 2004. Vanwege de aanstaande herdenking besloot die vertrouweling alsnog zijn biecht te doen.
De uitspraak is honderd jaar rechtsgeldig: het bewuste materiaal komt pas definitief in 2067 vrij.


Lees ook de vervolgen:
De Kennedy's en openbaarheid: het mantelpakje van Jackie
De Kennedy's en openbaarheid: het brein van de president
De Kennedy's en openbaarheid: de autopsie (1)
De Kennedy's en openbaarheid: de autopsie (2)

Gerelateerde blogs:

Staatsgeheim

JFK revisited: Dallas 22 november 1963
Moord en openbaring

JFK revisited: Dallas 22 november 1963

Afgelopen week was op Canvas de documentaire Lost JFK Tapes - The Assassination te zien. De documentaire bestaat uit allemaal origineel film-en audiomateriaal omtrent het bezoek van president Kennedy aan de staat Texas. Beelden die sindsdien niet meer zijn vertoond, maar dat in een museum lag gewijd aan de herdenking van die bijzondere dag. We kijken dus zogezegd met de kennis van nu naar de beelden van toen, zonder hinderlijke voiceover.



Hoog bezoek in Dallas

Wat toch allereerst wel opvalt is de enorme massa aan politie- en veiligheidsmensen die op de been is. Je zou bijna zeggen dat men iets verwacht. Dit was het eerste bezoek aan de staat Texas van een Amerikaase president sinds de Tweede Wereldoorlog.
Wat het bezoek verder misschien nog bijzonder maakte was de aanwezigheid van Jackie. Hoewel niet nader toegelicht, stond zij voor het eerst sinds enige maanden weer in de publieke schijnwerpers. De president is zelfs zo galant om haar als eerste uit het vliegtuig te laten stappen, iets dat tegen het protocol in gaat. Haar roze mantelpakje steelt dan ook de show.

Rijtour door de stad?

De limousine staat al klaar; die is eerder gearriveerd op vliegveld Love Field met een militair transportvliegtuig. Het regende die morgen in Texas, maar het weer was opgeklaard waardoor toch wordt besloten met open dak te gaan rijden. Hoe anders zou het zijn geweest als het was blijven regenen, eens te meer bewijs welk een grote rol toeval in de geschiedenis eigenlijk speelt (iets dat historici niet graag erkennen). De rijtoer heeft als doel het gezelschap af te leveren bij een lunch in een hotel in de stad Dallas waar (betaalde) gasten - naar later blijkt tevergeefs - zitten te wachten.

Ooggetuigen van de aanslag

Na de aanslag ter hoogte van Dealy Plaza spurt de colonne weg naar het ziekenhuis Parkland. Vrijwel op gelijke hoogte met de limousine op het moment van de aanslag staat op het fameuze grasveld, waarvandaan men op dat moment denkt dat er geschoten wordt, een echtpaar (Bill en Gayle Newman) met twee kinderen. Beide ouders werpen zich op de kinderen zodra er schoten klinken omdat zij denken in de vuurlinie te liggen. In de studio beschrijven zij hoe het hoofd van de president onder het bloed zat. Ook Abraham Zapruder verschijnt in de studio, terwijl zijn film ter plekke wordt ontwikkeld.

Diverse geruchten

De geruchtenmachine is ondertussen in volle gang. Ook vice-president Johnson zou gewond zijn of mogelijk een hartaanval hebben gehad. Onduidelijk is of men hem niet verward met gouverneur Connally, die in de auto zat bij Kennedy en wel gewond raakt.
Op last van ooggetuigen wordt ondertussen een gebouw in de stad afgesloten en onderzocht: de Texas School Depository Building. De schutter zou vanaf de vierde (was zesde) verdieping hebben geschoten. Het wapen wordt al gauw gevonden.

Ziekenhuis

Bij het ziekenhuis dromt zich een kleine massa mensen samen. Een priester komt het laatste sacrament toedienen. Het is via hen dat in een interview officieus bekend wordt dat de president eigenlijk dood is. Tevens vertelt hij hoe na de plechtigheid Jackie haar trouwring afneemt en die om een vinger van haar man doet. Ambulancemedewerkers vertellen hoe zij de president komen ophalen. Een van hen moet hem bij zijn bebloede hoofd vasthouden.
Mensen die buiten worden geinterviewd schamen zich diep dat dit juist in 'hun' Dallas heeft moeten geboren. Die schuldgevoelens blijken echter van betrekkelijk korte duur. In een toespraak zegt de burgemeester dat al het nodige m.b.t. de veiligheid is gedaan; hij wast vast zijn handen in onschuld.

Lee Harvey Oswald

In een buitenwijk van de stad schiet Oswald agent Tippit neer en vlucht een bioscoop in, waar hij alsnog wordt aangehouden. Hij wordt vervolgens naar het stadhuis gebracht. De meest bijzondere scenes spelen zich wat mij betreft daar, in de gangen, af. Het is er een drukte van belang. Mensen lopen af en aan. Af en toe komt Oswald onder begeleiding naar buiten om weer een andere kamer te worden ingebracht. Tijdens die korte momenten zegt hij iets of antwoordt hij wat. Oswald wordt, als zijn naam eenmaal bekend is, steevast als Harold (was Lee Harvey) Oswald omschreven.

Jack Ruby

Nachtclubeigenaar Jack Ruby heeft zich ondertussen ook bij hen gemengd; hij is op diverse shots te zien. Maar wat doet hij daar eigenlijk? Men denkt dat hij een veiligheidsagent is. In de kelder van het gebouw, als Oswald wordt geprepareerd voor transport naar de gevangenis, slaat hij toe en schiet Oswald neer. In hetzelfde ziekenhuis als waaruit Kennedy is afgevoerd overlijdt hij twee dagen later aan een hartstilstand; het complot lijkt begonnen. Bij zijn begrafenis zijn te weinig familieleden aanwezig, waardoor journalisten hem naar zijn laatste rustplaats moeten brengen.

Een nieuwe president

Op de taxibaan wordt Johnson in het vliegtuig door rechter Sarah Hughes beëdigd, met zijn vrouw rechts van hem en Jackie aan de linkerkant. Zij draagt nog altijd haar, inmiddels met bloed doordrenkte, roze mantelpakje (dat tegenwoordig wordt bewaard door de National Archives; haute couture als archief dus).



Bijzonder is tot slot nog het korte telefoongesprek vanuit het vliegtuig tussen de nieuwe president en Rose Kennedy.

Nasleep

Wie zich eenmaal verdiept in de Kennedy-zaak blijft eigenlijk alleen maar en in toenemende mate met vragen zitten, vermoedelijk een deel van de eindeloze attractie en speculatie. De contemporaine beelden tonen vooral de verwarring en chaos die er in zo'n situatie heerst. Daarnaast ogen zowel de beveiliging van de crime scene als de situatie op het stadhuis erg onprofessioneel.
Het is in zekere zin verbluffend hoeveel onzekerheden er nog altijd zijn rondom de moord. En dan heb ik het nog niet eens over de 'magic bullit' theorie of de matige schietvaardigheid van Oswald.

http://www.history-matters.com/essays/jfkgen/LastingQuestions/Lasting_Questions.htm

Het verwijderen van Kennedy's lichaam uit het ziekenhuis in Dallas was bijvoorbeeld al onwettig. Ook de autopsie zelf zit vol tegenstrijdigheden. De twee grote onderzoeken van het Amerikaanse Congres uit 1964 en 1979 kwamen met verschillende en tegenstrijdige conclusies. Met veel bewijsmateriaal werd gerommeld, zoveel staat ondertussen wel vast. Maar met welk doel precies?
En waar waren eigenlijk de veiligheidsagenten die rond de auto moesten lopen? Was een van hen niet bevriend met vice-president Johnson, een eersteklas bullebak, waarvan sommigen nog altijd zeggen dat hij het meesterbrein is achter de aanslag? De moord op president Kennedy is, kortom, vanaf het begin maar meer nog in de loop der jaren een ideaal terrein geworden van talloze plots en subplots (aan de hand van telkens weer nieuw bewijsmateriaal, dat moet gezegd). De eerste grote scalp ook van de 'conspiracy theorists', die niets geloven van wat de Amerikaanse overheid zegt en doet. Op het internet wemelt het dan ook van de theorieën.

Moord en openbaring

Enige weken terug werd bekend dat het Rijksmuseum het moordwapen, waarmee in 2002 Pim Fortuyn op het Mediapark in Hilversum werd vermoord, graag tentoon wil stellen (als de deuren van het vernieuwde museum dan eindelijk opengaan in 2013).
Het leidde bij mij in de eerste plaats tot de gedachte of hiermee niet in feite de moordenaar (Volkert van der Graaf) belangrijker wordt gemaakt dan de vermoorde. Waarom kan men bijvoorbeeld niet volstaan met de lege kogelhulzen die, denk ik, toch wezenlijk meer zeggen dan het wapen an sich. Aangezien bekend is dat de aanslag met een 9 mm semi-automatische Star Firestar geschiedde, daarom voor de kleine schare trouwe lezers van deze blog alvast een primeur: dit krijgt u straks dus mogelijk te zien.



Context

Daarnaast kwam als archivaris de gedachte op dat hiermee het moordwapen als voorwerp uit de context van het strafdossier wordt gehaald, waartoe het wezenlijk behoort. Benieuwd dus of het Rijks straks, behalve het wapen, ook enige papieren documenten zal tonen - al zal dit vermoedelijk wel te ouderwets zijn. Het nieuws over de tentoonstellingsplannen heeft sindsdien voor de nodige ophef gezorgd.
Voor de dossiers rondom (moord)aanslagen lijken daarentegen toch wel bijzondere regels te gelden in het archiefwezen. Net zoals overigens de ene moord klaarblijkelijk de andere niet is. Voor de messen en andere attributen inzake de moord op Theo van Gogh heeft het Rijks namelijk geen interesse (over dat onderwerp heeft men tenslotte al een kunstwerk van Jeroen Henneman). Archivarissen daarentegen zullen juist hierin bijzonder geïnteresseerd zijn, met name vanwege de briefjes die op zijn borst waren gepind, een welhaast klassieke daad bekend uit menig detectiveverhaal.

Willem van Oranje

Of Nederland nu wel of geen traditie heeft daar waar het politieke moorden betreft zijn wat tegenstrijdige publicaties verschenen. Niek van Sas in De metamorfose van Nederland (2004) vindt van niet; de serie Nederland in 12 politieke moorden laat op dit punt al in de titel weinig twijfel bestaan.
Om de paar honderd jaar is het hier meestal wel raak. Bovendien zijn er ook nog onbekende (want mislukte) aanslagen: in de zeventiende eeuw bijvoorbeeld onder meer diverse op prins Maurits en eentje op de topdiplomaat Coenraad van Beuningen.
Vooral bekend is de bekentenis van Balthasar G. van de moord op Willem van Oranje uit 1584. Tevens is er het (openbare) sectierapport. Recente pogingen tot een forensische reconstructie van deze moord aan de hand van onder meer het kogelgat in het Prinsenhof te Delft, kwamen tot een definitieve (?) conclusie in het programma Blauw Bloed. De burgemeester van de stad weigerde overigens opening van het graf om sectie te doen op het lichaam van de vader des vaderlands. Zie verder onder meer:

http://www.kb.nl/dossiers/moordwillemvanoranje/index.html

http://www.refdag.nl/nieuws/reconstructie_moord_op_willem_van_oranje_1_355849

Mystificatie: John F. Kennedy

Het niet-openbaar maken van documenten draagt in essentie alleen maar bij aan de mystificatie van de geschiedenis en de rol van sommige personen in het bijzonder, al dan niet bewust. Neem bijvoorbeeld de moord op John F. Kennedy. De hele wereld was in 1963 getuige van zijn moord in Dallas, Texas dankzij de zogeheten Zapruder-film, een amateurfilmpje van Abraham Zapruder. Zapruder verkocht de publicatierechten aan Time Life, waarna het filmpje aldaar in een kluis verdween. Nadien zijn er overigens talloze kopiën van gemaakt voor verschillende doeleinden.
De moordaanslag wordt nog altijd "het meest gedeelde moment" van de mensheid in de 20e eeuw genoemd, gevolgd door de maanlanding in 1969. Op de beelden van de film zijn de gevolgen van de aanslag goed te zien: eerst het in elkaar krimpen van de president wanneer hij geraakt wordt door kogels in zijn borst, gevolgd door het achterover klappen van zijn hoofd waarna Jackie Kennedy vertwijfeld probeert 'iets' van de achterkap van de limousine te pakken.

Het gaat wellicht wat ver om te zeggen dat alle feiten rondom Kennedy's moord inmiddels vaststaan, maar zijn dood staat zo onderhand wel redelijk vast. Desondanks zijn bijvoorbeeld de autopsiefoto's nooit vrijgegeven. Voor degenen die daar toch wel heel erg nieuwsgierig naar zijn, kunnen de onderstaande link bekijken; anderen mogen dit item overslaan.

http://www.jfklancer.com/photos/autopsy_slideshow/index.html

Het heeft ergens iets vreemds dat uit piëteit met de overledene (privacy) deze documenten nog immer niet openbaar zijn, terwijl ze gedeeltelijk al wel in het publieke domein berusten - en ook het filmpje zelf op dit punt verder weinig te raden over laat. Voor alle (overheids)documenten over de dood van JFK geldt hoe dan ook sinds 1992 een apart archiefregiem: The President John F. Kennedy Records Collection Act.
Een van de uitgangspunten van deze wet was overigens om zoveel mogelijk openheid van zaken te geven (die anders pas in 2029 zou komen) vanwege de almaar toenemende complottheorieën. Een bijzonder gevolg van de wet was onder meer naasting van de Zapruder-film door de overheid. Na arbitrage werd aan de erven Zapruder, sinds 1975 weer copyrighthouder, in 1999 een som van 16 miljoen dollar betaald. Een van de weinige keren overigens dat aan een historisch document een directe financiële waarde is toegekend. Bekijk de collectie:

http://www.archives.gov/research/jfk/

Mystificatie: dr. Kelly

Een ander interessant geval biedt de recente dood van dr. David Kelly (1944-2003). Kelly was wetenschappelijk adviseur van de Britse regering en in 2003 het 'lek' inzake de onthulling over twijfels aan het bestaan van massavernietigingswapens in Irak. Enkele dagen later overleed hij vermoedelijk wegens zelfmoord. Als gevolg van zijn dood werd een onderzoek gestart naar de omstandigheden hierachter, de zogenaamde Hutton Inquiry.

Zijn casus (was het wellicht niet moord?) houdt de Britse media desondanks nog altijd bezig met een roep van critici om een zogeheten 'public inquiry' (een openbaar onderzoek). Om dit nu te voorkomen en aan de speculatie omtrent zijn dood tevens een einde te maken, heeft het ministerie van Justitie in dienst van het publieke belang medische dossiers vrijgegeven. Dit is extra bijzonder omdat eerder juist was gebleken dat het archiefregime voor deze documenten was verzwaard (openbaring pas over 70 jaar).

http://www.justice.gov.uk/kelly-pm-toxicology-reports.htm

Nieuwe regeling openbaarheid

Door het tegengaan van openbaarheid dienen archieven niet het publieke belang en maken zij zichzelf belangrijker dan ze eigenlijk zijn. Het Nationaal Archief hanteert sinds enige tijd een nieuwe regeling omtrent de openbaarheid van stukken die er vooral op neerkomt dat bewuste publicaties gedeeltelijk berustend op beperkt openbare documenten niet meer vantevoren worden gescreend.
Wegens de versnelde overbrengingstermijn van archieven (de archieven worden in dat opzicht steeds 'jonger') zullen daarentegen steeds meer beperkingen gaan gelden voor de inzage van documenten, in wezen een tegengestelde ontwikkeling. Een verdere versoepeling van de regeling lijkt dus wenselijk ten behoeve van de toegankelijkheid en de dienstverlening voor het publiek.