De crash van prins Bernhard bij Diemen (4): de schuldvraag

Naast directe zorgen om de gezondheidstoestand van de prins, kwam de pers ook meteen met de schuldvraag aanzetten. Het feit dat de Muiderstraatweg inmiddels een beruchte locatie was ('Men heeft hier te maken met een der drukst bereden wegen van ons land.'), bleef daarbij goeddeels buiten beeld. De focus lag vooral op de onmiddellijke toedracht c.q. de botsing en de veroorzaker daarvan: chauffeur Dirk Sweerus.

Summary
In the aftermath of his famous road accident near Diemen in 1937, attention focused almost immediately on its possible causes. Prince Bernhard Lippe-Bisterfeld was already known for his sometimes reckless behaviour and fearless driving style. But the other driver in question seemed a useful scapegoat and, if not him, then his boss was to blame for not providing enough road signs. The broader issue of road safety and its handling by the authorities was also brought into question. 

De prins: een snelheidsduivel?

In een deel van de pers werd het ongeluk snel in verband gelegd met het (te) snelle rijden van de prins. Bij de chauffeurspoule te Soestdijk was het ongeluk bij de garage ook meteen het onderwerp van gesprek nadat het nieuws in de loop van die morgen van 29 november 1937 bekend was geworden. Behalve vanwege zijn voorliefde voor snel autorijden, stond hij bij het personeel tegelijkertijd bekend als een zeer voorzichtig rijder. Ook te Diemen verbaasde men zich weinig: men was inmiddels gewend geraakt aan het zicht van de voorbijsnellende Ford.

Wedren in Duitsland

Sinds zijn verloving met prinses Juliana stond Bernhard algemeen bekend om zijn, soms roekeloze, rijstijl. In de woorden van het Nieuwsblad van het Noorden: 'de Prins, die algemeen als een zeer goed bestuurder bekend staat'. Volgens de Nieuwe Leidsche Courant van 6 november 1936 had de prins de reputatie 'een uitstekend maar ook een gedurfd autorijder te zijn'. Ter illustratie hiervan kwam men met het volgende voorbeeld.
Plannen om na het verlovingsbezoek aan Duitsland medio oktober 1936 met de auto terug te reizen, werden door koningin Wilhelmina aan banden gelegd: in dit geval te weten een snelheidslimiet van 65 km/u (elders is ook wel sprake van een limiet van 70 km/u).
Bernhard kon echter niet nalaten proberen indruk te maken. Terwijl prinses Juliana zich in Duitsland per D-trein naar Reckenwalda begaf, reed de prins haar achterna; hij arriveerde 20 minuten eerder op het station. De prins had de wedren met de sneltrein - uiteraard - gewonnen! Vandaar reden zij door naar Lippe en later vanuit Berlijn voor een tocht naar Hannover: de eerste kennismaking van de prinses met de fameuze  "Reichsautobahn" waar zij zich, volgens de prins, op verheugde.

De chauffeur

De chauffeur van de zandauto, Dirk Sweerus (ook wel als Sweeres of Zweerus aangeduid), werd door de marechaussee een voorlopig verhoor afgenomen en al snel weer vrijgelaten. De aannemer H. de Baat werkte met twintig vrachtwagens, waarvan er vijf werden gehuurd; één daarvan werd door Sweerus bestuurd.
Hem trof ogenschijnlijk geen blaam, ook al leek men 'van eenige zijden' (volgens het Volksdagblad) de schuld op hem af te willen schuiven. Op een lichte kneuzing van zijn knie na (hij was door de klap van de zitting gevallen) betrof het vooral materiële schade aan de vrachtauto die in beslag werd genomen; de schade werd binnen een week vergoed.

De ingedeukte linkerachterkant van de zandauto. De afgebeelde persoon op de foto is mogelijk Dirk Sweerus zelf. Bron: Nationaal Archief, Collectie Het Leven

In de krant verklaarde hij, eenmaal na de klap enigszins bij zijn positieven te zijn gekomen, samen met zijn baas, degenen te zijn geweest die de prins en zijn metgezel uit de auto trokken. Zij hoefden aanvankelijk alleen maar ondersteund te worden, alvorens langs de kant van de weg de komst van de dokters af te wachten.

Wat mijn wagen betreft zijn het kalf van den bak en het chassis in elkaar gedrukt en is een der veeren gebroken. De zandmassa heeft voor den vrachtwagen remmend gewerkt en verdere vernielingen voorkomen.

Ooggetuigen

Een andere ooggetuige, L. de Haan die bij de spoorbrug woonde, reed slechts enkele tientallen meters voor de auto van de prins vooruit toen het ongeluk gebeurde. Hij was ook degene op wie Sweerus had gewacht bij het oversteken. Voor hem was reeds een andere zandwagen de weg overgestoken:

Achter mij stak hij [Sweerus] den weg over. Toen hoorde ik een slag. Snel draaide ik mij om en vloog op den two-seater af die tegen den zandauto was gebotst. Tezamen met den spoorwegbeambten Roest en Gerard Bakker en enkele anderen, die hier vlak bij wonen, heb ik den Prins en de anderen heer uit den auto gehaald. Zij konden zich geen van beiden bewegen en het allereerst hebben wij de bank naar achteren moeten duwen.

Eenmaal uit zijn benarde situatie, zou de prins tegen de wagen hebben geleund en niets hebben gezegd.
 Ook de omwonenden werd een verhoor afgenomen. Tevens werden de diverse sporen op het wegdek nagemeten en werden er proeven met de zandwagens genomen. De auto van de prins werd later door een kraanwagen van de firma Jongelius afgevoerd met een zeil erover. De plek bleef verder de gehele dag nieuwsgierigen trekken.

De aannemer

,,De chauffeur van de vrachtwagen heeft geen schuld. Z'n baas was gaan uitkijken of er wat aankwam en wenkte toen van ga-maar-rijden!", vertelt de een.                                           ,,Het was heiig weer", licht een ander toe. ,,'t Is dus best mogelijk, dat die baas niets gezien heeft."

Sweerus kon in wezen niets doen aan de onoverzichtelijke verkeerssituatie ter plaatse, zo vond ook menigeen; de zorg daarvoor - in de vorm van duidelijke waarschuwingstekenen - berustte in de eerste plaats bij de aannemer.
Het rapport van de marechaussee concludeerde dan ook dat de aannemer van het graafwerk onvoldoende verkeerstekenen had gegeven op deze voorrangsweg: op van rechts komende vrachtauto’s was de automobilist daarom niet berekend. De situatie, die nog geen halve dag had geduurd, had ondertussen wel een zeer prominent slachtoffer geëist.

De autoriteiten

Nog diezelfde middag kwam de top van justitie en het parket van Amsterdam ter plaatse bijeen om de toedracht van het ongeluk te onderzoeken. Aanwezig waren onder meer de minister van Justitie, mr. C.M.J.F. Goseling, en de secretaris-generaal van het departement mr. van Angeren. De procureur-generaal van het gerechtshof te Amsterdam, mr. A. baron van Harinxma thoe Slooten, en de officier van justitie mr.dr. A.J. van Thiel waren reeds eerder op de dag bij het ziekenhuis gearriveerd en daarna doorgereden. De bijeenkomst vond deels plaats bij schemering om de situatie zo goed mogelijk na te kunnen bootsen.
Het verkeer werd langere tijd stilgelegd 'door een ontelbaar aantal beambten ... wegens het opstellen van een lijvig rapport'. Volgens de Telegraaf had niet de zandrijder maar de autoriteit schuld. Op talloze 'ambtelijke bureaux' was men volgens de krant nu druk doende de schuld op elkaar af te schuiven.

'In werkelijkheid had niemand schuld: slechts het systeem deugde niet. Er staat achter het verkeersprobleem in Nederland geen kerel uit één stuk.' 

De zwaarbelaste Nederlandse automobilist kreeg met andere woorden geen waar voor zijn geld, een standpunt waar deze krant sindsdien zelden vanaf is geweken.



Morgen: revalidatie en herstel van prins Bernhard


Lees ook de eerdere delen:

De crash van prins Bernhard bij Diemen (1): het auto-ongeluk van 1937
De crash van prins Bernhard bij Diemen (2): de toedracht
De crash van prins Bernhard bij Diemen (3): diens gezondheidstoestand

De crash van prins Bernhard bij Diemen (2): de toedracht

De crash van prins Bernhard op de Muiderstraatweg in 1937 was, gegeven de locatie, dus weinig opmerkzaam zo blijkt bij nader inzien. Naast meer algemene verkeersproblemen waren er desondanks enkele bijzondere factoren in het spel.

Summary
Apart from general issues regarding road safety in the 1930s, the road accident involving prince Bernhard in 1937 was caused by several contributing factors principally recently begun roadworks. Furthermore the onset of morning daylight,  a sloping road and wet surface, an unlit lorry and his own speed all contributed in some kind of measure (though not necessarily in that order).

Verkeersveiligheid

De verkeersveiligheid in Nederland was in de jaren dertig flink gedaald wegens het sterk toegenomen verkeer en onvoldoende maatregelen. De kranten stonden bol van dergelijke ongelukken, vaak prominent op de voorpagina's. 'Het gevaar op den weg bedreigt dagelijks een ieder; de lange lijst van verkeersongelukken legt daarvan getuigenis af', volgens de Leeuwarder Courant van die dag. Toch waren er enkele complicerende factoren in het spel bij de toedracht van dit specifieke ongeluk.

Gewijzigde verkeerssituatie

Die hadden veel te maken met de gewijzigde verkeerssituatie ter plaatse. Graafwerkzaamheden langs de weg  sinds notabene dat weekeinde zorgden voor een tijdelijke, nieuwe oprit vlakbij de spoorbrug. In eerste instantie was er in de media sprake van dat door het natte en gladde wegdek de prins de van links overstekende zandauto te laat had gezien, waardoor hij onvoldoende tijd zou hebben gehad om te remmen. Op het allerlaatste moment probeerde de prins nog een uitwijkingsmanoeuvre richting de middenberm. Met vrijwel onverminderde vaart knalde hij op de linker achterkant van de vrachtauto, die inmiddels op de rechterweghelft reed. Er zouden later door de marechaussee geen remsporen worden aangetroffen op het – natte - wegdek. Bij benadering werd berekend dat de prins 110 meter had gehad om te reageren, terwijl de zandauto een snelheid van 12 km/u had. Onder normale omstandigheden was dit voldoende geweest.

Nagetrokken sporen op de weg; links de trambaan. Bron: Nationaal Archief, Collectie Het Leven

Zandauto

De zandauto of vrachtwagen had die vroege ochtend notabene eerst nog een andere auto laten passeren alvorens de weg over te steken. De chauffeur, D. Sweerus, had dus eerder goed opgelet bij het oversteken. Onduidelijk is of hij vervolgens de auto van de prins wel of niet aan heeft zien komen. Volgens een verklaring gedaan tegenover een andere chauffeur, C.C. Schade van de gecommandeerde melkauto van modelboerderij Bussum (die onderweg was van Amsterdam naar het Gooi), wel. De snelheid van de naderende Ford, wiens koplampen hij bij de Merwedebrug zag opdoemen, lag echter vele malen hoger dan hij juist kon inschatten. In een andere krant stond daarentegen: ‘Ik keek naar rechts en zag niets aankomen … .’

Aannemer De Baat

Deze tegenstrijdige verklaringen worden nog gecompliceerd doordat het uitzicht dat de stuurcabine verschafte niet optimaal was. Om de verkeerssituatie goed te overzien diende de chauffeur eigenlijk een seintje van iemand te krijgen die buiten de wagen stond op het verhoogde tallud. In dit geval was dat de aannemer: Hendrik de Baat (1883-1943).
Die was dan ook als eerste aanwezig bij het smeulende wrak. De aannemer gooide de portieren open om de blauwe dampen, die zich vooral in de cabine ophoopten, te verspreiden; verder gooide hij zand over de motor. Volgens zijn familie zou hij op deze wijze de prins van de verstikkingsdood hebben gered. Vervolgens ging hij met de auto in Diemen hulp halen.

Bron: www.geheugenvanoost.nl

Voorrangsweg

Vanuit de richting Naarden (van rechts) was het zicht op het terrein - de afgraving en oprit – duidelijk, hoewel het viaduct zeker in het donker een schaduw over de weg wierp. Van de andere kant, de richting Amsterdam, stonden er waarschuwingsborden vanwege de kruisende zandauto’s op ongeveer 100 meter afstand. Langs de kant van de weg stond bij de oprit verder een stok met een rode vlag en bij donker een rode lantaren voor de naderende automobilisten ten teken dat er werkzaamheden waren.
Ondanks het ruime zicht was de gewijzigde verkeerssituatie onduidelijk. Uit de richting Muiden, waar de prins vandaan kwam, stond geen enkel waarschuwingsteken. Er werd bovendien hard gereden op deze voorrangsweg. Tussen Muiden en de Diemerbrug waren er geen zijwegen en viel er daarom geen dwarsverkeer te verwachten.
Iemand van de marechaussee betrokken bij het onderzoek berekende de snelheid van de prins op 90 à 95 km/u.  Volgens dezelfde krant reed de prins daarmee ‘niet buitengewoon snel’ gegeven de locatie. Maar een hogere snelheid van 130 tot zelfs 150 valt niet uit te sluiten. De prins had zijn Ford V8 cabriolet namelijk laten opvoeren van de standaard 125 naar 145 pk; tegenover zijn biograaf Alden Hatch zou hij later verklaren dat de auto ‘ging als een raket’.

Zicht

Grootste probleem voor Bernhard was dus zijn - hoge - snelheid gekoppeld aan het beperkte zicht in het halfdonker of ochtendgloren plus de recent gewijzigde, en daardoor voor hem onbekende, verkeerssituatie. De weg onder de spoorwegbrug helde bovendien naar beneden, waardoor de blik van de rijder zich eerder op de onderkant van het viaduct richtte.
Het zicht was evenmin optimaal, ook al oordeelde het Bataviaasch nieuwsblad een week later: 'Het zicht was goed en de weg niet glad.' Het schemerde nog terwijl de zandauto zich in de schaduw van het viaduct bevond. Tijdens het oversteken van de weg was de vrachtwagen langs de zijkant in principe ook onverlicht. Zelfs op betrekkelijk grote afstand moet de zandauto 'niet dan vaag zichtbaar zijn geweest, als een weinig opvallende zwarte massa.' Pas bij het draaien in de juiste rijrichting, zag de prins een achterlicht opdoemen. Toen was het al te laat.


Morgen: de gezondheidstoestand van de prins


Lees ook: De crash van prins Bernhard bij Diemen (1): het auto-ongeluk van 1937

De crash van prins Bernhard bij Diemen (1): het auto-ongeluk van 1937

Op maandag 29 november 1937, om kwart over zeven 's ochtends, vond het beroemdste auto-ongeluk uit de Nederlandse geschiedenis plaats. Reden genoeg voor een feuilleton rondom deze bijna-ramp die 75 jaar na dato opvallend weinig weerklank vond in de pers. Eerder schreef ik al eens over de opvallende rol van de Oranjes (speciaal Juliana) bij de bestrijding van de na-oorlogse verkeersonveiligheid in Nederland, mede als gevolg van dit ongeluk.

Summary
On Monday 29th November 1937 the most famous car accident occurred in Dutch history, involving a prominent member of the royal family: prince Bernhard Lippe-Bisterfeld. The green Ford de luxe cabriolet was reduced to a car wreck. The geographical location near Diemen was notorious for its previous (and later) road accidents.

Muiderstraatweg

In de vroege maandagmorgen van 29 november om kwart over zeven hoorden omwonenden van de Muiderstraatweg een luidde knal. Het was nog donker die ochtend, ook al begon het te gloren. Snel kwamen diverse mensen op het geluid af. Een personenauto bleek ter hoogte van het spoorviaduct van de spoorlijn Amsterdam-Utrecht, dat tussen het Merwedekanaal en de kom van de gemeente Diemen loopt, te zijn gebotst op een zandauto van de Aannemeningsmaatschappij N.V. Terro.
Langs de rijksweg van Amsterdam naar Het Gooi vonden werkzaamheden plaats aan de oude spoorbaan naar Weesp die werd afgegraven: het zand werd in zandauto’s naar Amsterdam afgevoerd. De werkzaamheden waren notabene pas in het voorafgaande weekeinde voor het eerst begonnen. De wagens moesten via een geïmproviseerde afrit links de weg opdraaien, die zij vervolgens moesten oversteken om op de rechter weghelft in de richting van Amsterdam te geraken.

De Ford (l) en de vrachtwagen ernaast (r), met de spoorbrug op de voorgrond. Collectie: ANP Historisch Archief

Vormeloze hoop

De groene Ford V8, een tweezitter-cabriolet met kenteken L 33800, die op een volle zandwagen was gebotst was op slag veranderd in een vormeloze hoop: de auto was total loss. De lading van de zandauto werd op 5 à 6 ton geschat: de klap van de botsing was dus extra hard aangekomen, alsof men tegen een betonnen muur was gereden. De klap was zo krachtig geweest dat de vrachtwagen nog dertig meter was doorgeschoven.
De Ford was een van de auto’s van prins Bernhard der Nederlanden. Er zijn opmerkelijk genoeg maar weinig foto's van deze koninklijke wagen in zijn originele staat. De prins was op dat moment onderweg van Soestdijk naar ’s-Gravenhage; later die ochtend stond er een jachtpartij te Rozenburg gepland. De prins zat zelf achter het stuur en hij werd mede vergezeld van hofjager Van der Spek.

De vernielde Ford van de prins en de bewuste afrit daarachter. Collectie: ANP Historisch Archief (foto:  J.D. Noske)

Inzittenden bekneld

Beide inzittenden waren bekneld geraakt door het ongeluk. De voorkant van de Ford was flink in elkaar geschoven: de radiator was naar achteren (over de motor heen) geslagen, de motor was aan de voorkant in elkaar gedrukt, de spatborden waren naar achteren geklapt, de motorkap was gekreukt en stond onder een hoek schuin omhoog.
Het motorblok was binnen het chassis gelukkig niet naar achteren verschoven maar het dashboard wel, terwijl de zitbank naar voren was gekomen. Beide passagiers waren door de klap bovendien met hun hoofd tegen de voorruit geslagen (en niet er doorheen, zoals soms wordt beweerd) die gelukkig niet was versplinterd, en bloedden maar waren nog bij bewustzijn. De auto begon ondertussen licht te smeulen (er lagen tevens nog patronen en geweren in de auto); daarom werd er zand overheen gegooid dat deels al over de auto lag verspreid vanwege het ongeluk.

Redders en gewonden

De prins werd door een inderhaast toegeschoten spoorwegarbeider (P. Roest) onder zijn armen achter het stuur vandaan getrokken; zijn metgezel door een jongeman, G. Bakker, werkman van Artis. Op de bloedingen na, ging het ogenschijnlijk redelijk met hen: Bernhard kon praten, vroeg aan Roest wat er gebeurd was en was licht verwonderd dat zijn benen nog in orde waren. Pas in tweede instantie werd hij herkend (het kenteken zou tevens zijn herkend door Theun de Baat die als hobby autonummers had). De hofjager was wel aan een van zijn benen verwond. Nadat de prins korte tijd op eigen benen had gestaan, zakte hij min of meer in elkaar.
De prins en zijn metgezel werden in eerste instantie in de berm op de trambaan gelegd totdat deze vergissing door een werkman bijtijds werd ingezien; die ging met een lantaren de motortram tegemoet. Vanwege de groeiende schare omstanders, begon de prins te gebaren dat hij met rust wilde worden gelaten. Inmiddels waren voor hen matrassen en dekens uit de aanpalende spoorwachterswoning van Roest tevoorschijn gekomen om op te gaan liggen. Diens vrouw bracht ook nog water.

Medische hulp

Medische hulp was eveneens snel ter plaatse dankzij een inderhaast gecommandeerde melkwagen. Prins Bernhard wilde liever terug naar Soestdijk worden gebracht om Juliana persoonlijk in te lichten maar de medici, drie artsen uit Diemen (dr. W. Balfoort, dr. M. Hartman en A.J.J. van Gemert), besloten in overleg met de Amsterdamse chirurg dr. C. Knapper anders: per particuliere ambulances werden hij en Van der Spek rond half negen naar het Burgerziekenhuis te Amsterdam afgevoerd nadat eerst nog hun wonden waren verbonden. Wegens het passeren van de ambulances werd enige tijd de spoorwegovergang Weesperzijde openghouden.
Inmiddels was ook de burgemeester van Diemen, mr. A.J. de Wolf, gearriveerd (die gehaald was door de aannemer, die geen telefoon op zijn werk had) evenals de plaatselijke commandant der marechaussee met enige manschappen. De Wolf was op 12 december 1925 benoemd en bleef burgemeester tot 1 december 1937; één dag (!) na het ongeluk vond notabene zijn afscheid plaats in café D. van der Kroon aan de Muiderstraatweg.

Beruchte locatie

Passerende automobilisten op dit vroege uur zagen slechts een anoniem autowrak langs de kant van de weg staan, 'doch dit is voor de meeste gebruikers van dezen weg een zoo gewoon schouwspel' dat zij gewoon doorreden.
De Muiderstraatweg was min of meer berucht vanwege de verkeersdrukte en geringe ruimte: er gebeurden dan ook met enige regelmaat ongelukken. Op 26 juni 1925 vond er bijvoorbeeld een ander auto-ongeluk plaats waarbij de Chevrolet van dhr. Gillebaard na een aanrijding te water raakte. De vijf inzittenden konden ternauwernood worden gered.

Auto te water langs de Muiderstraatweg in 1929. Bron:  www.inoudeansichten.nl

Het ongeluk van prins Bernhard op juist deze locatie was in die zin dus weinig opmerkelijk.


Lees ook de thematische vervolgen!:

De crash van prins Bernhard bij Diemen (2): de toedracht

De crash van prins Bernhard bij Diemen (3): diens gezondheidstoestand

De crash van prins Bernhard bij Diemen (4): de schuldvraag

De crash van prins Bernhard bij Diemen (5): revalidatie en herstel