Enige tijd terug stuitte ik bij toeval, in het kader van onderzoek voor een artikel over het Rijksopvoedingsgesticht te Leiden (zie het Zomernummer van het Kwartaalblad Genealogie d.d. 2010), voor het eerst op de term wereldwandelaar.
Toeval speelt mijn inziens een veel grotere rol bij historisch (en archivalisch) onderzoek dan historici c.q. archivarissen over het algemeen bereid zijn toe te geven. Met name archivarissen zijn van de systematiek (lees ordening) en zullen daarom zelfs zo min mogelijk aan het toeval willen overlaten.
Summary
Human beings have travelled the earth on foot ever since they exist as a different species. Originally they did this out of sheer necessity, being nomads, collecting food; then for military purposes (conquest), religious reasons (pilgrimage) during the Middle Ages and finally in early modern times exploration. Travelling the world or globetrotting out of pure joy only came later into the equasion from the 18th century.
Wereldwandelaar
De term wereldwandelaar is op het eerste gezicht duidelijk genoeg. In dit geval ging het om het zogeheten 'Duo Rozelaar' dat in 1923 van plan was om, met Amsterdam als startpunt, te voet de aarde rond te trekken. Zij gaven zichzelf hiervoor 5 jaar de tijd.
De beoogde route was als volgt: 'Holland, Engeland, België, Frankrijk, Italië, Zuid-Slavië, Bulgarije, Griekenland, Turkije, Azië, Britsch-Indië, Siam, Ned.-Indië, China, Japan, Noord-Amerika, Ijsland, Noorwegen, Zweden, Finland, Rusland, Polen, Duitschland, Denemarken, en terug naar het Vaderland.'
In hun levensonderhoud zou worden voorzien door middel van verkoop van prentbriefkaarten, zoals de onderstaande van het duo zelf. Wat er van hun en hun tocht geworden is, is vooralsnog onbekend.
De eerste mens
Het wereldwandelen had vanaf het laatste kwart van de 19e eeuw een grote vlucht genomen. Met hun actie liepen zij dan ook bepaald niet voorop, integendeel: de kranten waren zelfs behoorlijk negatief in hun oordeel. Alvorens in toekomstige blogs andere (Nederlandse) globetrotters onderhanden te nemen zal het werkgebied toch enigszins historisch moeten worden verkend.
Wie de eerste wereldwandelaar is geweest is met zoveel woorden niet bekend. Maar de eerste rechtopstaande mens (Homo Australopithecus) of de eerste mens die een voetafdruk op planeet aarde heeft achtergelaten op de Afrikaanse steppen zijn in dat opzicht beide goede kandidaten. Geen van hen had natuurlijk de intentie de hele wereld over te trekken, maar de ontdekking door de mens van de reikwijdte van zijn eigen twee benen was in dat opzicht al belangrijk genoeg.
Nomaden
Het wereldwandelen is daarmee inherent aan het ontstaan en de verdere evolutie van de mens. Wandelen was in ieder geval nog geen doel op zich, zoals in meer recente tijden, maar paste in het meer algemene leefpatroon van nomaden. Tevens bood het een oplossing voor een te hoge bevolkingsdruk. In het kader van dergelijke migratiegolven zijn er grote continentale trektochten gemaakt, waardoor bijvoorbeeld indianenstammen langzaam het gehele Amerikaanse continent doortrokken van noord naar zuid.
Ötzi
Een van de vroegste wereldwandelaars is mogelijk Ötzi de gletsjerman geweest, de oudste in Europa gevonden mummie (5.300 jaar oud). Hij werd in 1991 gevonden op de grens tussen Oostenrijk en Italië, wat nog een heus dispuut tussen die twee landen opleverde.
Er doen verschillende theorieën over zijn leven en dood de ronde, maar een ervan is dat hij op de vlucht was en overvallen door sneeuw en koude zijn dood vond in de Alpen. In elk geval bevond hij zich op een plek waar hij niet thuishoorde: hij was dus, met andere woorden, onderweg.
Klassieke oudheid
Allengs kreeg het wandelen ook een secundair doel: verovering van leef- of grondgebied, soms tot op verre afstand. Een goed voorbeeld hiervan is Alexander de Grote's (trek)tocht naar de oevers van de Indus in 326 v.C., volgens de overlevering een bijna onmenselijk zware tocht (met name de terugtocht).
De klassieke oudheid staat overigens bol van dit soort veroveringstochten of invasies, waarbij legers jarenlang te voet onderweg waren en daarbij grote afstanden aflegden. Denk bijvoorbeeld ook aan Hannibal ten tijde van de Tweede Punische Oorlog die vanuit Noord-Afrika via Spanje over de Alpen richting Italië trok.
Bijbel en Middeleeuwen
Zowel vanwege zijn nomadische oorsprong als uit veroveringsdrift trok de mens dus op pad, zij het nog overwegend in groepsverband. Dit laatste is een essentieel verschil met de latere wereldwandelaars die overwegend zelfstandig de wereld in trokken.
Ook in de Bijbel wordt her en der behoorlijk wat afgewandeld maar meestal wederom in gezelschap; wat bijvoorbeeld te denken van de vlucht uit Egypte?Halverwege de Middeleeuwen werd een aanvang gemaakt met de eerste Kruistochten, met als afgeleide daarvan weer de pelgrimstochten. De tocht naar het Heilige Land zou overigens weer een aparte inspiratiebron worden voor latere generaties wereldwandelaars.
De mens was in principe langere tijd aangewezen op zijn eigen twee benen als belangrijkste vervoermiddel totdat eerst scheepsvaartuigen en later het wiel een steeds groter bereik mogelijk maakten. Het wereldwandelen was om te beginnen dus niet zozeer een principe maar veeleer bittere noodzaak.
Marco Polo
De eerste echt bekende wereldwandelaar is toch wel Marco Polo (1254-1324) geweest en dat komt natuurlijk vooral omdat hij van zijn tocht verslag heeft gedaan - ook al was hij niet de eerste vreemdeling die naar China trok.
In zijn geval gold overwegend een commercieel doel: het maken van handelsreizen via de Zijderoute naar Azië. Marco Polo was eigenlijk naast handelsreiziger te voet deels een spion; hij zat ook enkele jaren in gevangenschap. In de jacht op rijkdom gold geheimhouding van internationale reisroutes als deze een belangrijk wapen tegen de concurrentie. Het tijdperk van de ontdekkingsreizen was daarmee vanaf de late Middeleeuwen aangebroken.
Grand Tour
Maar allengs begon ook het reismotief meer aan belang te winnen vanaf de late Middeleeuwen, hoe hinderlijk het reizen in vroeger tijd ook was. Welgestelden maakten in de 17e-18e eeuw (en ook later nog) een zogenaamde Grand Tour, in het bijzonder naar Italië, om zich daar te laven aan de cultuur en de antieken.
Een dergelijke reis werd - ter verduidelijking - overwegend per koets gemaakt, met alle gevaren vandien: goede wegen waren er nauwelijks in Europa. In de 17e eeuw werd, zeker onder de elite, onder het begrip 'wandelen' dan ook vrij algemeen een koetsrit verstaan.
Gijsbert van Ghils
Maar niet alleen de elite trok erop uit. In 1696 kondigde ene Gijsbert van Ghils bij de Bredase magistraat aan van plan te zijn naar Zwitserland te gaan 'ende [naar] andere plaetsen ende landen te vertrecken om t'landt te besien.' Wat er van hem geworden is, is onbekend maar twee zaken vallen hier op.
Ik heb geen aanwijzingen dat hij uit de stedelijke elite voortkwam wat min of meer zou impliceren dat hij zijn reis, indien uitgevoerd, overwegend te voet heeft afgelegd. In de tweede plaats stond Zwitserland nog niet op de routekaart van de Grand Tour; dat zou pas later in de 18e eeuw komen. Daarmee maakt hij in ieder geval aanspraak op een van de vroegste liefhebbers van het alpinisme te zijn geweest.
De eerste Nederlandse wereldwandelaar?
In 1620 ondernam Jan Hendericxssen Sael een reis over land naar Europa vanaf de kust van Coromandel (India). Mogelijk was deze tocht bedoeld om onderweg allerlei inlichtingen te verkrijgen voor zijn werkgever, de Vereenigde Oostindische Compagnie. Voor Nederland hebben we in hem dan ook waarschijnlijk de vroegste wereldwandelaar te pakken, ook al heeft hij geen verdere sporen achtergelaten.
Gerelateerde blogs:
Wereldwandelen (2): Wanderlust (19e eeuw)
Wereldwandelen (3): Kees de Tippelaar alias De Wandelende Hollander
Wereldwandelen (4): Wandelsport (19e eeuw)
Aanbevolen literatuur
Laurence Bergreen, Marco Polo. Van Venetië naar Xanadu (Amsterdam 2008).
Toeval speelt mijn inziens een veel grotere rol bij historisch (en archivalisch) onderzoek dan historici c.q. archivarissen over het algemeen bereid zijn toe te geven. Met name archivarissen zijn van de systematiek (lees ordening) en zullen daarom zelfs zo min mogelijk aan het toeval willen overlaten.
Summary
Human beings have travelled the earth on foot ever since they exist as a different species. Originally they did this out of sheer necessity, being nomads, collecting food; then for military purposes (conquest), religious reasons (pilgrimage) during the Middle Ages and finally in early modern times exploration. Travelling the world or globetrotting out of pure joy only came later into the equasion from the 18th century.
Wereldwandelaar
De term wereldwandelaar is op het eerste gezicht duidelijk genoeg. In dit geval ging het om het zogeheten 'Duo Rozelaar' dat in 1923 van plan was om, met Amsterdam als startpunt, te voet de aarde rond te trekken. Zij gaven zichzelf hiervoor 5 jaar de tijd.
De beoogde route was als volgt: 'Holland, Engeland, België, Frankrijk, Italië, Zuid-Slavië, Bulgarije, Griekenland, Turkije, Azië, Britsch-Indië, Siam, Ned.-Indië, China, Japan, Noord-Amerika, Ijsland, Noorwegen, Zweden, Finland, Rusland, Polen, Duitschland, Denemarken, en terug naar het Vaderland.'
In hun levensonderhoud zou worden voorzien door middel van verkoop van prentbriefkaarten, zoals de onderstaande van het duo zelf. Wat er van hun en hun tocht geworden is, is vooralsnog onbekend.
De eerste mens
Het wereldwandelen had vanaf het laatste kwart van de 19e eeuw een grote vlucht genomen. Met hun actie liepen zij dan ook bepaald niet voorop, integendeel: de kranten waren zelfs behoorlijk negatief in hun oordeel. Alvorens in toekomstige blogs andere (Nederlandse) globetrotters onderhanden te nemen zal het werkgebied toch enigszins historisch moeten worden verkend.
Wie de eerste wereldwandelaar is geweest is met zoveel woorden niet bekend. Maar de eerste rechtopstaande mens (Homo Australopithecus) of de eerste mens die een voetafdruk op planeet aarde heeft achtergelaten op de Afrikaanse steppen zijn in dat opzicht beide goede kandidaten. Geen van hen had natuurlijk de intentie de hele wereld over te trekken, maar de ontdekking door de mens van de reikwijdte van zijn eigen twee benen was in dat opzicht al belangrijk genoeg.
[Menselijke voetafdrukken van 3,6 miljoen jaar oud gevonden te Laetoli, Tanzania]
Nomaden
Het wereldwandelen is daarmee inherent aan het ontstaan en de verdere evolutie van de mens. Wandelen was in ieder geval nog geen doel op zich, zoals in meer recente tijden, maar paste in het meer algemene leefpatroon van nomaden. Tevens bood het een oplossing voor een te hoge bevolkingsdruk. In het kader van dergelijke migratiegolven zijn er grote continentale trektochten gemaakt, waardoor bijvoorbeeld indianenstammen langzaam het gehele Amerikaanse continent doortrokken van noord naar zuid.
Ötzi
Een van de vroegste wereldwandelaars is mogelijk Ötzi de gletsjerman geweest, de oudste in Europa gevonden mummie (5.300 jaar oud). Hij werd in 1991 gevonden op de grens tussen Oostenrijk en Italië, wat nog een heus dispuut tussen die twee landen opleverde.
Er doen verschillende theorieën over zijn leven en dood de ronde, maar een ervan is dat hij op de vlucht was en overvallen door sneeuw en koude zijn dood vond in de Alpen. In elk geval bevond hij zich op een plek waar hij niet thuishoorde: hij was dus, met andere woorden, onderweg.
Klassieke oudheid
Allengs kreeg het wandelen ook een secundair doel: verovering van leef- of grondgebied, soms tot op verre afstand. Een goed voorbeeld hiervan is Alexander de Grote's (trek)tocht naar de oevers van de Indus in 326 v.C., volgens de overlevering een bijna onmenselijk zware tocht (met name de terugtocht).
De klassieke oudheid staat overigens bol van dit soort veroveringstochten of invasies, waarbij legers jarenlang te voet onderweg waren en daarbij grote afstanden aflegden. Denk bijvoorbeeld ook aan Hannibal ten tijde van de Tweede Punische Oorlog die vanuit Noord-Afrika via Spanje over de Alpen richting Italië trok.
Bijbel en Middeleeuwen
Zowel vanwege zijn nomadische oorsprong als uit veroveringsdrift trok de mens dus op pad, zij het nog overwegend in groepsverband. Dit laatste is een essentieel verschil met de latere wereldwandelaars die overwegend zelfstandig de wereld in trokken.
Ook in de Bijbel wordt her en der behoorlijk wat afgewandeld maar meestal wederom in gezelschap; wat bijvoorbeeld te denken van de vlucht uit Egypte?Halverwege de Middeleeuwen werd een aanvang gemaakt met de eerste Kruistochten, met als afgeleide daarvan weer de pelgrimstochten. De tocht naar het Heilige Land zou overigens weer een aparte inspiratiebron worden voor latere generaties wereldwandelaars.
De mens was in principe langere tijd aangewezen op zijn eigen twee benen als belangrijkste vervoermiddel totdat eerst scheepsvaartuigen en later het wiel een steeds groter bereik mogelijk maakten. Het wereldwandelen was om te beginnen dus niet zozeer een principe maar veeleer bittere noodzaak.
Marco Polo
De eerste echt bekende wereldwandelaar is toch wel Marco Polo (1254-1324) geweest en dat komt natuurlijk vooral omdat hij van zijn tocht verslag heeft gedaan - ook al was hij niet de eerste vreemdeling die naar China trok.
In zijn geval gold overwegend een commercieel doel: het maken van handelsreizen via de Zijderoute naar Azië. Marco Polo was eigenlijk naast handelsreiziger te voet deels een spion; hij zat ook enkele jaren in gevangenschap. In de jacht op rijkdom gold geheimhouding van internationale reisroutes als deze een belangrijk wapen tegen de concurrentie. Het tijdperk van de ontdekkingsreizen was daarmee vanaf de late Middeleeuwen aangebroken.
Grand Tour
Maar allengs begon ook het reismotief meer aan belang te winnen vanaf de late Middeleeuwen, hoe hinderlijk het reizen in vroeger tijd ook was. Welgestelden maakten in de 17e-18e eeuw (en ook later nog) een zogenaamde Grand Tour, in het bijzonder naar Italië, om zich daar te laven aan de cultuur en de antieken.
[Johann Wolfgang von Goethe op doortocht rustend tussen de ruïnes in Campagna, Italië (1786-1787)]
Een dergelijke reis werd - ter verduidelijking - overwegend per koets gemaakt, met alle gevaren vandien: goede wegen waren er nauwelijks in Europa. In de 17e eeuw werd, zeker onder de elite, onder het begrip 'wandelen' dan ook vrij algemeen een koetsrit verstaan.
Gijsbert van Ghils
Maar niet alleen de elite trok erop uit. In 1696 kondigde ene Gijsbert van Ghils bij de Bredase magistraat aan van plan te zijn naar Zwitserland te gaan 'ende [naar] andere plaetsen ende landen te vertrecken om t'landt te besien.' Wat er van hem geworden is, is onbekend maar twee zaken vallen hier op.
Ik heb geen aanwijzingen dat hij uit de stedelijke elite voortkwam wat min of meer zou impliceren dat hij zijn reis, indien uitgevoerd, overwegend te voet heeft afgelegd. In de tweede plaats stond Zwitserland nog niet op de routekaart van de Grand Tour; dat zou pas later in de 18e eeuw komen. Daarmee maakt hij in ieder geval aanspraak op een van de vroegste liefhebbers van het alpinisme te zijn geweest.
De eerste Nederlandse wereldwandelaar?
In 1620 ondernam Jan Hendericxssen Sael een reis over land naar Europa vanaf de kust van Coromandel (India). Mogelijk was deze tocht bedoeld om onderweg allerlei inlichtingen te verkrijgen voor zijn werkgever, de Vereenigde Oostindische Compagnie. Voor Nederland hebben we in hem dan ook waarschijnlijk de vroegste wereldwandelaar te pakken, ook al heeft hij geen verdere sporen achtergelaten.
Gerelateerde blogs:
Wereldwandelen (2): Wanderlust (19e eeuw)
Wereldwandelen (3): Kees de Tippelaar alias De Wandelende Hollander
Wereldwandelen (4): Wandelsport (19e eeuw)
Aanbevolen literatuur
Laurence Bergreen, Marco Polo. Van Venetië naar Xanadu (Amsterdam 2008).
3 opmerkingen:
Twee aanvullingen op je literatuurlijst: "De voettocht van Belcampo" waarin Belcampo zijn reis uit 1933 naar Italie beschrijft, en (ik kan het niet laten) "Het leven van een landloper" van A. den Doolaard.
Maar zover in de tijd was ik nog helemaal niet!
Mooi artikel! Ik zie uit naar het vervolg.
Een reactie posten