Cableleaks (2): openbaarheid vs. transparantie

De verwikkelingen rond Cableleaks zijn zodanig dat ze op sommige sites al worden gemeten in dagen net alsof het hier om een heuse crisis gaat, zoals enige tijd terug met de kredietcrisis ('dag 69') het geval was, of bijvoorbeeld ten tijde van menige coalitieonderhandeling ('dag 100', in België dan). Ook heeft het inmiddels tot een heuse internetoorlog geleid inclusief zogeheten internetbommen. Supporters van Julian Assange vielen websites aan van organisaties of bedrijven die hun steun juist terugtrokken na de ontstane ophef; een nieuwe vorm van hackersactivisme, uit wier gelederen Assange zelf immers ook afkomstig is.

Tussenstand en eerste lessen

Na Afghanistan en Irak nu dus onthullingen over de internationale (Amerikaanse) diplomatie. En in principe is al bekend dat de bankensector het volgende doelwit wordt. In vergelijking tot eerder gaat het vrijgeven van de informatie dit keer wel tergend langzaam: tot nog toe minder dan 1 %.
Een andere les is bovendien dat sommige gegevens (namen e.d.) in bepaalde gevallen worden afgeschermd. De grootste kritiek op Wikileaks was tot dusver dat de vrijgave van gevoelige informatie in potentie levens kon kostten.
De voorspelde crisis in de internationale diplomatie lijkt eveneens uitgebleven vanwege de ruime vooraankondiging; het verrassingseffect is daarmee onderhand weg. Assange maakt daarnaast tevens bewust gebruik van de 'ouderwetse' journalistiek om de informatie van context te voorzien, iets waarvoor zijn organisatie geen tijd heeft. Tot veel meer dan sensationele koppen leidt dat overigens meestal niet, in plaats van een gedegen analyse van de internationale diplomatie. In de telegrammen zelf worden de relevante passages als hapklare brokken dan ook 'highlighted' weergegeven.
De oproep aan Volkskrant-lezers om zelf aan de slag te gaan levert ondertussen weinig (nieuws) op. The Guardian deed precies het omgekeerde en vraagt de lezers wat zij willen weten.

Concurrentie datajournalistiek

Dit nieuwe activisme, met vooral een roep om meer transparantie, leidde eveneens tot de eerste afsplitsing. Ontevreden oud-medewerkers van Wikileaks begonnen Openleaks uit protest tegen het feit dat Wikileaks geen documenten meer aanneemt: daar hanteert men inmiddels een eigen agenda.

http://www.openleaks.org/

Ook zijn er diverse klonen ontstaan o.a. voor Rusland, de Balkan en Indonesië; een verder teken van succes. In Indonesië ging het al gauw over de coup van 1965. Oud-EU-medewerkers en journalisten begonnen Brusselsleaks. En vice-voorzitter van de SP te Breda, Michel Spekkers, begon een persoonlijk initiatief (met daarin tegelijk een oproep voor elke stad en land dit te volgen, waaraan hijzelf direct gevolg gaf).

http://www.balkanleaks.eu/home.html
http://brusselsleaks.com/
http://www.indoleaks.org/

http://www.michelspekkers.nl/open-breda/
http://opennu.nl/

Weblog Sargasso opende eind november het Dutch Open Data Lab om de datajournalistiek in Nederland op een hoger niveau te brengen.

http://www.dodlab.nl/

En als reactie op de grootschalige bezuinigingen en gedwongen ontslagen bij het Ministerie van Defensie gaat de militaire vakbond AFMP klachten verzamelen en publiceren over 'wantoestanden'.

Transparantie: open overheidsdata

Velen zien een en ander als een doorbraak in of zelfs het openbreken van de traditionele verhouding overheid-burger: richting meer transparantie als het om verschaffing van overheidsinformatie gaat. Initiatieven schieten als paddestoelen uit de grond. Er zullen de komende jaren meer en meer gegevens openbaar worden als het gaat om publieke dienstverlening: het vergelijken van schoolprestaties, de gezondheidszorg, ziekenhuizen etc. Lees een pleidooi hiertoe van twee medewerkers van TNO en eerder ook van internetjournalist Alexander Klöpping.

http://88.159.8.164/openeindhoven/wp-content/uploads/2010/11/NH-Zet-meer-overheidsgegevens-in-een-databank.pdf

http://www.nrcnext.nl/blog/2010/07/27/wanneer-kunnen-we-nu-eens-aan-de-gang-met-overheidsdata/

Als we Nederland op dit punt met bijvoorbeeld Engeland vergelijken dan lopen wij beslist (jaren) achter. Zo vroeg de Engelse regering recent de burgers ideëen te leveren voor de bezuinigingen en laat zij omgekeerd zien waar het belastinggeld aan besteed wordt.

http://www.bbc.co.uk/news/uk-politics-11792894

Rol archivarissen?

In hoeverre moeten archivarissen nu een mening hebben over Wikileaks of zich er zorgen om maken? Zijn zij wachtpost of sluitpost als het om verstrekking van informatie gaat? Als archivarissen worden wij beroepshalve geacht te pleiten voor openbaarheid. Wij staan namelijk achter de rechtzoekende burger - een min of meer door onszelf bedachte term - en die wil zoveel mogelijk openheid van zaken.
Behalve dat hiervoor inmiddels nieuwe communicatiekanalen zijn aangeboord, bedient de traditionele media hen op dit gebied ruimschoots. Het aan de kaak stellen van de overheid is meer iets voor de Ombudsman en programma's als Kassa of voorheen Ook dat nog. Presentatoren als Willibrord Frequin of 'Breekijzer' Pieter Storms zijn er in een verder verleden groot mee geworden.
Zouden wij ons als beroepsgroep bijvoorbeeld niet meer zorgen moeten gaan maken om bescherming van de privacy, met inmiddels zoveel technische mogelijkheden tot aantasting ervan? De digitale techniek - centrale opslag van data in e-Depots, gedeeld zorgdragerschap, authenticiteit van documenten, etc. - heeft hoe dan ook de realiteit dusdanig achterhaald dat een nieuwe, alomvattende Informatiewet (eerder mislukt eind jaren negentig) slechts een kwestie van tijd lijkt; de Archiefwet 1995 is zo bezien slechts een stopmiddel gebleken.

Van open naar gesloten systemen: internetcensuur

Terwijl het de techniek is die de schaal van Wikileaks en concurrenten mogelijk maakt en een belangrijke drijfveer vormt naar meer transparantie, zal het tevens dezelfde techniek zijn die wordt gebruikt om deze ontwikkeling tegen te gaan. In Amerika wordt reeds gewerkt aan een verscherpt veiligheidsregime na alle onthullingen. Lees het artikel Keeping Secrets Wikisafe uit de New York Times over recente tegenmaatregelen. Al eerder bleek het delen van (geheime) informatie te hebben geleid tot een dreigend informatieinfarct.

Pogingen tot ouderwetse censuur ('het scherm op zwart') werken eigenlijk alleen nog in enkele landen. De internet-vrijheid blokkeren is dan ook geen optie. De geschiedenis van (tele)communicatie leert echter dat de onherroepelijke ontwikkeling er eentje is van open systemen naar gesloten systemen. Beheersing van het netwerk leidt onherroepelijk tot monopolievorming, met de helpende hand overigens vaak van de overheid. Lees een recensie van een nieuw boek hierover:



Nawoord d.d. 27 december 2010

In de week volgend op dit blog werden diverse aanverwante zaken bekend. Michel Spekkers is, evenals Julian Assange, niet geheel brandschoon:

http://www.volkskrant.nl/vk/nl/3884/WikiLeaks/article/detail/1079803/2010/12/21/Ook-oprichter-Nederlandse-WikiLeaks-niet-onomstreden.dhtml

De Ombudsman deed in de NRC van zaterdag 18 december een belangwekkende oproep tot meer openbaarheid namens de overheid:

http://digitaleeditie.nrc.nl/NH/2010/11/20101218___/2_10/NRC_20101218_1_022_article3.pdf

Over de mate van controle door de overheid op internet en de mogelijkheden tot censuur. zie:

http://www.depers.nl/buitenland/533377/Internetcensuur-wordt-de-norm.html

En, ondertussen in afwachting van zijn rechtszaak, verblijft het echte lek Bradley Manning eenzaam op cel:

http://www.depers.nl/buitenland/533887/Opsluiting-voor-het-echte-lek.html

Onthullingen van diplomaten (4): Cableleaks (1)

Gelukkig heb ik al eerder geblogd over de klokkenluiderswebsite Wikileaks en de origine van openbaarheid (zie mijn blog Onthullingen 3) dus hoef ik mij niet schuldig te voelen om het deze keer wat meer over de achtergronden te hebben. De inhoud is inmiddels via de media genoegzaam bekend en zal de komende tijd nog wel voortduren, ook al is de afhankelijkheid van de Libische leider Ghadaffi van een verpleegster die omschreven wordt als een 'voluptuous blonde' wel erg zinneprikkelend (waar blijft de foto?).

Codetelegrammen

Interessant zijn ditmaal enkele bredere, deels ook archivistische achtergronden. Allereerst de bron: cables. Het gaat hier in goed Nederlands om zogeheten codetelegrammen, oftewel een gecodeerde telegram. Helaas wordt in diverse ter zake doende inventarissen nergens ingegaan op nadere aspecten van deze bron. Ook archiefterminologiën (of de Archiefwiki) bieden hier geen soelaas. Daarom een korte, eerste poging tot uitleg.
De basis van de 19e eeuwse telegrafie, als opvolger van de optische telegrafie, is codering via morsecode of morseseinen waarmee een bericht met behulp van elektriciteit via een kabel wordt verstuurd. Bij een codetelegram is de tekst samengesteld uit woorden, de context waarvan geen begrijpelijke betekenis heeft. De letters hebben een andere betekenis die in principe alleen aan afzender en ontvanger bekend is: de verzender (telegrafist) begrijpt er zogezegd niets van. Vanaf 1934 waren volgens internationale afspraken alleen nog vijfletter combinaties toegestaan; daarvoor tienlettercode.
Aan een (code)telegram wordt verder meestal nog een bepaalde prioriteit of classificatie meegegeven: vertrouwelijk, geheim, bijzonder geheim etc. Dit hangt vooral samen met wie geautoriseerd is om het te lezen. De huidige interpretatie is, blijkens de diverse berichtgeving, vooral die van interne memo: een niet-officieel stuk dus.

Een (code)telegram is dus vooral een modern communicatiemiddel, inmiddels deels achterhaald door fax en e-mail. Vanwege de snelle overzending van het ene einde van de wereld naar het andere was de elektrische telegrafie met name geschikt voor de buitenlandse diplomatieke dienst en of koloniale rijken.
Ook de Nederlandse diplomatieke dienst werkte in de loop van de 20e eeuw in toenemende mate zo, ter opvolging van de zogeheten mailrapporten. In het programma Nieuwsuur onthulde een oud-diplomaat alvast dat onze codetelegrammen niet een vergelijkbare openheid van zaken geven; in het Nederlandse diplomatieke verkeer heerst een heel andere cultuur (vergelijk mijn eerdere blog Onthullingen van diplomaten).

Het naoorlogse 'Codearchief' van het Ministerie van Buitenlandse Zaken geldt als een van de meer belangrijke, recente aanwinsten van het Nationaal Archief waarin dit soort telegrammen ook bewaard zijn gebleven. Het woord 'code' staat hier overigens voor onderwerpscode, een eigen bedacht ordeningsstelsel. Helaas wordt in de inventarissen verder niet ingegaan op de onderlinge relatie tussen de diverse typen bronnen en de preciese werking van het achterliggende diplomatieke (post)verkeer, waardoor we over codetelegrammen nog immer niets wijzer worden.

Archiveringssystemen en openbaarheid

De huidige praktijk van archiveringssystemen toont vooral het grote verschil tussen een papieren en een digitale wereld. Daniel Ellsberg was in de jaren zestig weken bezig met het handmatig kopiëren van de Pentagon Papers (zie mijn blog The Most Dangerous Man in America). Nu gaat het om een simpele druk op de knop en overzetting op opslagmedia als een cd-rom of usb-stick. De 22-jarige Amerikaanse militair Bradley Manning, die verdacht wordt de huidige bron of informant te zijn, deed alsof ie naar Lady Gaga luisterde terwijl hij ondertussen onnoemelijk veel data aan geheime informatie overzette op een digitaal opslagmedium.
Een en ander toont wederom aan dat er te veel mensen toegang hebben tot dit soort systemen en dat de beveiliging van informatie daarom veel ernstiger moet worden genomen. Dit is eveneens een recente conclusie inzake de Amerikaanse veiligheidsdiensten in hun jacht op terreurnetwerken (zie mijn eerdere blog Onthullingen 1). Het Witte Huis heeft al aangekondigd maatregelen te zullen nemen.

Web 2.0

Interessant is tevens het gebruik maken van 'crowd sourcing' door de redactie van de Volkskrant, die hiertoe een oproep plaatsten op hun website zondagavond. Het publiek wordt wegens gebrek aan eigen medewerkers gevraagd de massa aan documenten te doorzoeken op interessante nieuwsitems. Een fraai voorbeeld van Web 2.0.
Wikileaks heeft volgens hun gebruikelijke tactiek een aantal grotere krantenconcerns vantevoren inzage gegeven in de documenten die hier ook tientallen redacteuren op kunnen zetten. Volg het nieuws daarom onder meer op:

http://www.guardian.co.uk/world/interactive/2010/nov/28/us-embassy-cables-wikileaks

Nederland

Stelt Nederland nog wat voor in de wereld van de internationale diplomatie? In ieder geval staan op de overzichtskaart van The Guardian inzake 'Cableleanks' 3.021 telegrammen vanuit Den Haag aangekondigd; dat belooft dus nog wat. Achter de foeilelijke facade van het gebouw van de Amerikaanse ambassade op het Lange Voorhout (waarvan overwogen wordt dit tot rijksmonument te verklaren en waar mogelijk een luxe club wordt gevestigd) is in ieder hard gewerkt de afgelopen jaren.



En op het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken zitten ondertussen enkele medewerkers waakzaam over de schermen gebogen voor het geval dat, zo verklaarde minister Rosenthal.

Het grootste nieuws met betrekking tot Nederland zelf tot nog toe is de openbaring over het recent nog aanwezig zijn van kernwapens op vliegbasis Volkel, al jaren een publiek geheim. Medio oktober was al bekend geworden dat er ten tijde van de Cubacrisis (1962) 50 kernwapens gestationeerd waren. Bekijk een reportage van Omroep Brabant met een interview met de schrijver van het boek Flirten met de dood Steve Netto.



Diplomatieke crisis

In de diplomatie moeten bepaalde kanalen nu eenmaal geheim blijven; vertrouwelijkheid is juist een van de uitgangspunten ervan. Minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton rept dan ook van 'illegale openbaarmaking van informatie' en strafmaatregelen zijn aangekondigd. Tegelijk worden de 'cables' afgedaan als interne communicatie (vertrouwelijke informatie dus); oprechte persoonlijke meningen van medewerkers, maar geen officiële standpunten van de Amerikaanse regering, bewindspersonen, ministeries of ambassades.
Hoe dan ook, vooruitlopend op de onthullingen zijn de Amerikanen al sinds het weekeinde actief om de schade zoveel mogelijk te beperken.